Giữa thời đại nhiễu loạn thông tin, người Ki-tô hữu được mời gọi sống tinh thần của Chúa Ki-tô trong việc sử dụng và tham gia truyền thông. Điều này đòi hỏi một lối sống và hành xử cụ thể, dung hòa giữa sự thật và bác ái, theo gương Đức Giê-su.
Con người thường có những tư tưởng xấu xa. Kể cả các vị thánh cũng từng có lúc bị cám dỗ, bị những ý tưởng xấu tấn công. Đó có thể là chiêu thức của kẻ thù, nhưng cũng có thể là những yếu đuối của chính chúng ta. Đã là người, chúng ta thích suy nghĩ, thích hoạt động và thích chạy theo những sở trường của mình. Trong tiến trình này, tiếc là không ít người chiều theo những ý tưởng xấu xa để làm những điều tệ hại. Tôi đang nói đến vấn nạn tin giả (fakenews) đang thịnh hành trên mạng xã hội.
Tin giả có nhiều dạng khác nhau, mà nguy hiểm nhất là deepfake (video, âm thanh do AI tạo ra giống hệt người thật). Đức Thánh Cha Phan-xi-cô gọi “tin giả là dấu hiệu của thái độ thiếu khoan dung và quá nhạy cảm, chỉ làm lan tràn sự kiêu căng và thù hận”(1). Trong khi đó, Chúa Giê-su mời chúng ta bước vào con đường của sự thật (Ga 14,6). Và ai đứng về phía sự thật thì nghe tiếng Ngài (x. Ga 18,37). Kinh Thánh không chỉ dạy sống thật, mà còn vạch trần nguồn gốc sự dối trá: “Ma quỷ là kẻ nói dối và là cha sự gian dối” (Ga 8,44). Lịch sử cứu độ cho thấy tội lỗi đầu tiên của nhân loại bắt nguồn từ một tin giả do Satan tung ra, đó là lời dụ dỗ Eva tin vào điều trái với lời Chúa (x. St 3,1-5). Hậu quả là con người sa ngã, và bị đuổi ra khỏi Vườn Địa Đàng.
1. Tin giả nhưng hậu quả thật
Theo đạo đức và thần học, tin giả gây ra những hậu quả nghiêm trọng cho cộng đoàn và phẩm giá con người. Trước hết, việc cố ý lan truyền điều sai sự thật vi phạm nghiêm trọng điều răn “chớ làm chứng dối”, xúc phạm đến Thiên Chúa là Chân Lý và làm tổn thương tha nhân. Dối trá bao giờ cũng bào mòn niềm tin và hủy hoại các mối quan hệ. Nói theo lời của Đức Giáo hoàng Phan-xi-cô: “Thông tin giả nhưng có vẻ đáng tin này mang tính soi mói, gây chú ý bằng cách khơi gợi ấn tượng và những định kiến xã hội, và khai thác những cảm xúc bộc phát như lo lắng, khinh miệt, tức giận và thất vọng.”(2)
Khi sự dối trá lan tràn, người ta dễ mất lòng tin, tựa như hàng giả vậy. Về mặt luân lý, tin giả và những dối trá có chủ đích “gieo rắc sợ hãi và chia rẽ…, xé nát tình liên đới và thậm chí đe dọa phẩm giá căn bản của con người”(3). Thật vậy, tin giả thường tạo nên bầu khí nghi ngờ, thù hận, biến anh em thành kẻ thù. Nó phá vỡ sự hiệp thông mà chúng ta được mời gọi xây dựng trong gia đình nhân loại.
Không chỉ gây chia rẽ, tin giả còn làm băng hoại các giá trị luân lý nơi cá nhân. Khi chìm đắm trong tin giả, người ta cũng dần bị “ô nhiễm” và mất phương hướng về luân lý. Dần dần tin giả khiến chúng ta khó nhận ra được sự thật, đánh mất lòng tự trọng và cũng không còn khả năng yêu thương. Hậu quả này có một tên gọi khác: thờ ơ hay vô cảm. Vì lời dối trá có chủ đích sẽ “giết chết lòng trắc ẩn”. Kể cả người tạo tin giả lẫn người theo tin giả không còn nhạy bén trước đau khổ của tha nhân. Dối trá trở nên bình thường! Đây là một vấn nạn đạo đức nghiêm trọng, bởi nếu lòng trắc ẩn bị giết chết thì xã hội sẽ thù hận và vị kỷ.
Về phương diện thần học, tin giả chống lại Thiên Chúa và con người. Thánh Au-gút-ti-nô dạy rằng mỗi lời nói dối đều là xúc phạm Thiên Chúa, Đấng là Sự Thật tuyệt đối, và vì yêu mến Chúa, chúng ta phải chọn sự thật trên hết mọi sự. Ngài cho rằng: “Mọi lời nói dối đều là tội lỗi– Omnis mendacium est peccatum”. Theo đó, chúng ta “không bao giờ được nói dối– Nihil est mentiendum”(4). Ngoài ra, tin giả còn biến con người thành phương tiện cho những mục đích thấp hèn (như tiền bạc, quyền lực). Khi dựng chuyện vu khống hoặc bôi nhọ ai, người làm tin giả đã xâm phạm danh dự và nhân phẩm của nạn nhân cách bất công. Đồng thời, chính họ cũng đánh mất phẩm giá bản thân khi hành động trái với lương tâm và sự thật. Nói như lời thánh Gioan: “Khi nó (ma quỷ) nói dối là nó nói theo bản tính của nó, bởi vì nó là kẻ nói dối, và là cha sự gian dối” (Ga 8,44).
Sau cùng, tin giả làm suy yếu nền tảng đạo đức của xã hội. Một xã hội không còn tin vào sự thật, mọi người đều ngờ vực lẫn nhau, thì rất khó để duy trì công lý và hòa bình. Theo Đức Giáo hoàng Bê-nê-đíc-tô XVI với đại ý rằng: “Ai để sự thật ra bên lề thì cuối cùng sẽ không còn phân biệt được công lý với bất công”(5). Quả vậy, khi sự thật bị bóp méo, các giá trị cốt lõi như công bằng, bác ái cũng bị đảo lộn. Vì thế, tin giả là mối đe dọa cho cộng đoàn tôn giáo và cả xã hội nữa. Hiểu rõ những tác hại ấy, người Ki-tô hữu càng được thôi thúc noi gương Chúa mà dấn thân bảo vệ sự thật, góp phần hàn gắn những rạn nứt do tin giả gây ra.
….
2. Ki-tô hữu sống với truyền thông như thế nào?
Giữa thời đại nhiễu loạn thông tin, người Ki-tô hữu được mời gọi sống tinh thần của Chúa Ki-tô trong việc sử dụng và tham gia truyền thông. Điều này đòi hỏi một lối sống và hành xử cụ thể, dung hòa giữa sự thật và bác ái, theo gương Đức Giê-su. Dưới đây là một số định hướng căn bản giúp chúng ta đi theo Chúa giữa thời đại tin giả:
a. Trung thực trong lời nói và việc làm
Mỗi Kitô hữu trước tiên phải sống thật trong lời ăn tiếng nói. Hãy tập nói “có” thành thật khi có, “không” rõ ràng khi không (x. Mt 5,37). Thực tế kiểu nói dối, nói nửa vời hay thêm thắt thường hấp dẫn chúng ta. Đức Giê-su dạy “Có thì phải nói có…”. Vì thế, ta cần tránh thói quen “nói cho vừa lòng nhau” hoặc “khéo léo nịnh nọt” mà thiếu chân thành. Sống trung thực còn nghĩa là nhất quán: không giả hình “hai mặt”. Chứng tá về sự liêm chính, ngay thẳng sẽ là nền tảng để ta đáng tin cậy khi nói về Tin mừng. Ngược lại, nếu Ki-tô hữu mà cũng sa vào vòng xoáy tin giả, gian dối, thì lời chứng về Chúa sẽ mất sức thuyết phục.
b. Phân định kiểm chứng thông tin
Trong thời đại kỹ thuật số, kỹ năng phân định là vô cùng cần thiết. Không phải tin nào trên mạng cũng đúng; do đó người theo Chúa càng phải cẩn trọng. Trước khi chia sẻ một tin, hãy tự hỏi: “Nguồn tin này có đáng tin không?” “Đã được kiểm chứng chưa?” Nếu có chút hoài nghi, hãy dừng lại để xác minh qua các nguồn chính thống hoặc trang kiểm chứng. Đức Thánh Cha Phan-xi-cô khen ngợi những sáng kiến giáo dục người trẻ biết phân tích, đánh giá thông tin và tích cực vạch trần sự giả dối thay vì vô tình tiếp tay(6).
Một mẹo nhỏ giúp phân định tốt: Để ý tiêu đề. Hãy cảnh giác trước tin chỉ nhằm khơi gợi cảm xúc tiêu cực (giật gân), hoặc các trang tin không rõ danh tính tác giả. Hãy làm theo lời thánh Phao-lô: “Hãy thử nghiệm mọi sự: điều gì tốt thì giữ lấy” (1 Tx 5,21). Sự thận trọng này không làm ta chậm tiến; trái lại, nó giúp bảo vệ ta và cộng đoàn khỏi bị thao túng. Như lời Đức Giáo Hoàng Phan-xi-cô: “Chúng ta cũng không bao giờ được phép ngừng tìm kiếm sự thật, bởi vì sự giả dối luôn luôn có thể len vào, ngay cả khi chúng ta nói ra những điều đúng.”(7) Luôn truy tìm sự thật là cách ta tôn trọng Chúa, Đấng là Sự Thật, và tôn trọng chính mình cùng người khác.
c. Tinh thần xây dựng bác ái
Người Ki-tô hữu không những phải nói sự thật mà còn phải nói với tình yêu (caritas). Thánh Phao-lô khuyên hãy “lấy tình bác ái mà nói lên sự thật” (x. Ep 4,15). Điều này rất hợp trong truyền thông: nội dung đúng đắn cũng cần được truyền tải bằng giọng điệu yêu thương, tôn trọng. Nếu ta thấy một thông tin sai, hãy đính chính một cách ôn hòa, nhã nhặn, tránh rơi vào vòng xoáy cãi vã, công kích lẫn nhau. Hãy nhớ rằng đối tượng giao tiếp của ta luôn là con người thật, với phẩm giá con Chúa, chứ không phải chỉ là một tài khoản ảo để ta trút mọi giận hờn. Hoặc nói theo ngôn ngữ của Đức Thánh Cha Phan-xi-cô: “Trái tim của thông tin không phải là tốc độ đưa tin hay sức ảnh hưởng đối với độc giả, nhưng là con người.”(8) Vì vậy, bất cứ khi nào ta đăng tải hay bình luận, hãy tự hỏi: “Điều này có đem lại ích lợi cho ai không?” “Nó có làm tổn thương ai không?” Nếu chỉ để thỏa mãn cái tôi hoặc gây hấn, thì tốt hơn đừng nói, đừng chia sẻ.
d. “Văn hóa sự thật” trong môi trường số
Thời đại kỹ thuật số mở ra một “quảng trường công cộng” mới trên internet, nơi người Ki-tô hữu có thể hiện diện và làm chứng. Chúng ta được mời gọi tích cực sử dụng kỹ thuật cho mục đích tốt. Đức Phan-xi-cô nói cụ thể hơn: “Chúng ta được khuyến khích đem Thiên Chúa, tình huynh đệ và sự nhiệt thành dấn thân, vào tràn ngập các mạng xã hội ấy”(Christus Vivit, số 241). Cụ thể, ta có thể chia sẻ Lời Chúa, các câu chuyện truyền cảm hứng, những thông tin hữu ích cho cộng đoàn. Ai thích viết, cứ viết; ai thích làm video, cứ làm, ai có thể livestream, cứ thực hiện, miễn là chúng ta tạo ra văn hóa rắc gieo hy vọng và tôn trọng sự thật.
Nếu thấy bạn bè lan truyền tin giả, ta khéo léo góp ý hoặc cung cấp nguồn tin xác thực thay thế. Chắc chắn, xây dựng một “văn hóa sự thật” không thể trong một sớm một chiều, nhưng từng việc nhỏ ta làm sẽ góp phần tạo nên một môi trường truyền thông lành mạnh hơn. Như lời Thánh Giáo Hoàng Phao-lô VI trong Inter Mirifica: “Người giáo dân phải cố gắng thấm nhuần tinh thần Kitô giáo vào các phương tiện truyền thông để chúng thật sự phục vụ kế hoạch của Thiên Chúa”(9). Vì thế, mỗi lần hiện diện online, chúng ta hãy nhớ mang căn tính môn đệ Chúa: trung thực, công bằng, yêu thương. Đừng để mình bị cuốn vào những “cơn bão” thông tin vô bổ.
Tạm kết
Mấy ngày nay có vài bài phản ánh tin giả đang lan tràn. Hy vọng bài này góp thêm cái nhìn mới để theo tiếng gọi của Đức Giê-su, Đấng là “Đường, Sự Thật và Sự Sống” (Ga 14,6). Đi theo Chúa nghĩa là can đảm bước ngược dòng: dám sống trung thực khi xung quanh nhiều dối trá, dám bảo vệ sự thật khi nó có nguy cơ bị bóp nghẹt, và dám lên tiếng xây dựng hiệp thông khi xã hội dễ chia rẽ dối gian.
Ước sao mỗi Ki-tô hữu biết dùng “khí giới sự sáng” (x. Rm 13,12) để đẩy lùi bóng tối của tin giả. Để làm được điều này, lời gọi hoán cải luôn mang tính khẩn thiết. Hôm nay, Chúa Thánh Thần thôi thúc chúng ta hoán cải trong cách nghĩ, cách nói năng trên các phương tiện truyền thông, từ bỏ thói xấu đưa chuyện thất thiệt hay “ném đá giấu tay” trên mạng. Thay vào đó, chúng ta cần truyền thông bằng trái tim của người môn đệ Chúa. Để kết thúc, xin trích lại lời nguyện dễ thương này của Đức Giáo Hoàng Phan-xi-cô:
Lạy Chúa, xin làm cho chúng con nên những khí cụ bình an của Chúa.
Giúp chúng con nhận ra sự ác tiềm ẩn trong thứ truyền thông không kiến tạo hiệp thông.
Giúp chúng con biết loại bỏ nọc độc khỏi những phán đoán của chúng con.
Giúp chúng con nói về tha nhân như anh chị em của chúng con.
Chúa là Đấng trung tín và đáng tin cậy, xin làm cho lời nói của chúng con thành những hạt giống sự thiện cho thế giới.
Nơi đâu có kêu la, xin cho chúng con biết lắng nghe;
nơi đâu có bấn loạn, xin cho chúng con tạo được niềm hứng khởi hòa hợp;
nơi đâu có những mơ hồ, xin cho chúng con biết mang đến sự minh bạch;
nơi đâu có loại trừ, xin cho chúng con mang đến tình liên đới;
nơi đâu có kích động, xin giúp chúng con mang lại sự điềm tĩnh;
nơi đâu hời hợt, xin cho chúng con nêu lên được những thắc mắc đích thực;
nơi đâu có thành kiến, xin cho chúng con đánh thức được niềm tin;
nơi đâu có hận thù, xin cho chúng con biết mang đến niềm tôn trọng;
nơi đâu có giả dối, xin cho chúng con mang đến sự thật. Amen.(10)
Giuse Phạm Đình Ngọc
Nguồn: hdgmvietnam.com
[1] Sứ điệp ngày thế giới truyền thông xã hội lần thứ 52 năm 2018 – tin giả và một nền báo chí vì hòa bình (số 1), tại https://hdgmvietnam.com/chi-tiet/su-diep-ngay-the-gioi-truyen-thong-xa-hoi-thu-52-2018–32294 [2] Sđd.[3] Heidi Schlumpf, Church teaching is clear: ‘Fake news,’ other untruths are wrong, dangerous, tại https://www.ncronline.org/news/church-teaching-clear-fake-news-other-untruths-are-wrong-dangerous
[4] De Mendacio, chương 1
[5] Xem: https://www.vatican.va/content/benedict-xvi/en/speeches/2006/march/documents/hf_ben-xvi_spe_20060318_intern-organizations.html
[6] Đức Phan-xi-cô, Sứ điệp ngày Thế giới Truyền thông Xã hội thứ 52 (số 2), https://hdgmvietnam.com/chi-tiet/su-diep-ngay-the-gioi-truyen-thong-xa-hoi-thu-52-2018–32294
[7] Sđd., (số 3)
[8] Sđd., (số 4)
[9] Công đồng Vatican II, Sắc lệnh về Các phương tiện truyền thông xã hội – Inter Mirifica – 04/12/1963, số 2
[10] Đức Phan-xi-cô, Sứ điệp ngày Thế giới Truyền thông Xã hội thứ 52 (số 2), https://hdgmvietnam.com/chi-tiet/su-diep-ngay-the-gioi-truyen-thong-xa-hoi-thu-52-2018–32294