Nhìn lại 100 ngày đầu của ĐGH Phanxicô
Một trăm ngày đầu của các vị thủ tướng hay tổng thống thường được người ta chú ý. Đối với một định chế lâu đời như Vatican, hình như 100 ngày không phải là một thước đo bất cứ phương diện nào trong sinh hoạt của nó. Bởi thế, 100 ngày đầu của Đức Phanxicô lặng lẽ qua đi, ít được ai nhắc đến. Tuy thế, nó vẫn được hai nhà bỉnh bút Hoa Kỳ xem xét.
Cha xứ của thế giới
John L. Allen Jr của NCR ngày 17 tháng 6 vừa qua gọi 100 ngày đầu của Đức Phanxicô là 100 ngày đầu của một cha xứ giáo xứ thế giới. Theo nhà bỉnh bút này, các tâm lý gia cho rằng khi kinh nghiệm đi ngược lại mô thức của ta về thế giới, nó sẽ phát sinh ra hiện tượng rối loạn về nhận thức (cognitive dissonance). Lúc ấy, một là ta phải mài dũa lại sự kiện để nó phù hợp với mô thức hai là ta phải từ bỏ mô thức của ta đi, để khỏi phải sống trong cảnh mù mờ triền miên. Ông cho rằng ngã ba đường đó đang là ngã ba đường của thế giới Công Giáo sau 100 ngày đầu của triều giáo hoàng Phanxicô.
Cứ chiếu theo lệ thường, thì mặt tiền Vatican hiện hết sức êm lặng. Cho đến nay, Đức Phanxicô mới chỉ công bố một động thái mạnh bạo về chính sách, đó là việc cử nhiệm, vào tháng Tư, tám vị Hồng Y khắp thế giới làm “nội các nấu nướng” cho ngài. Tuy nhiên, phiên họp đầu tiên của “nội các” này đến mãi tháng Mười mới diễn ra. Nếu kể cả công bố vào ngày 24 tháng 6 về việc thành lập Ủy Ban Tham Chiếu Giáo Hoàng Về Viện Các Công Trình Tôn Giáo mà người ta thường gọi là Ngân Hàng Vatican nữa, thì cũng chỉ là động thái thứ hai.
Ngoài ra, cho tới nay, Đức Phanxicô đã cử nhiệm 48 tân giám mục và một số các viên chức hạng nhì của Vatican, nhưng phần đông là do những sắp xếp trước khi ngài lên ngôi giáo hoàng. Ngài cũng đã chấp thuận một số án phong thánh, thiết lập một số giáo phận mới, gặp gỡ một số quốc trưởng, nhưng không có gì ngoại thường. Ngài chưa công bố bất cứ văn kiện quan trọng nào về giáo huấn, và trừ Ủy Ban Tham Chiếu mới nhằm cải tổ, nếu cần, Ngân Hàng Vatican ra, chưa có quyết định nào về hướng cải tổ Giáo Triều, một điều được thiên hạ đồn thổi lâu nay.
Và cũng vì chưa có hành động nào “ngoạn mục” nên cũng chưa có gì tranh cãi lớn. Vào lúc này, Đức Phanxicô đang chuẩn bị cho chuyến đi Rio de Janeiro để chủ tọa Ngày Giới Trẻ Thế Giới. Sau đó, Vatican bước vào cảnh lặng gió của mùa hè. Thành thử phải đến tháng Chín, họa may mới có động thái ngoạn mục như việc bổ nhiệm tân quốc vụ khanh chẳng hạn.
Allen bảo rằng, đối với thói thường, cho đến nay xem ra chỉ mới có sèo sèo chứ chưa có thịt nướng thực sự. Ấy thế nhưng xét cho tường tận, một cái gì đầy chấn động đang sắp sửa diễn ra. Đức Phanxicô đang lôi cuốn một quần chúng đông đảo khiến cảnh sát phải cấm xe cộ tại khu vực quanh Công Trường Nhà Thờ Thánh Phêrô như trong các lễ phong thánh cho Mẹ Têrêxa hay cho Padre Pio. Các người bán buôn khắp Rôma đang tường trình những thu nhập lớn lao nhờ các món hàng kỷ niệm về Đức Phanxicô.
Khắp thế giới, có những tường trình đã thành dã sử về việc gia tăng số người tham dự Thánh Lễ và chạy tới tòa giải tội. Một thứ “hiệu quả Phanxicô” trông thấy. Các cuộc thăm dò, như cuộc thăm dò hồi giữa tháng Tư của Diễn Đàn Pew, cho thấy con số áp đảo những lời khen ngợi ngài và truyền thông hoàn cầu vẫn còn rất say mê vượt quá cả thời hạn trăng mật thông thường. Tất cả những định mức ấy cho thấy biến cố Janeiro vào tháng Bẩy này sẽ là một biến cố nổ bùng nhất xưa nay của “tiệc vui Công Giáo” trong thế kỷ 21.
Nói cách khác, với Allen, ngành Vatican học và tiếng dân (vox populi) hình như không đi đôi với nhau. Chìa khóa để giải quyết hiện tượng không đi đôi này có lẽ là đây: Đức Phanxicô xem ra cương quyết hành xử như một mục tử khiến cho mô thức đúng không phải là mô thức người ta quen dùng để đánh giá một nhà hành pháp cầm đầu. Đúng hơn, đó là cách người Công Giáo quen dùng để nghĩ về một cha xứ. Câu hỏi chính vì thế không phải là chính sách của ngài ra sao, mà liệu ngài có gợi hứng hay không.
Phong cách và bản chất
Allen cũng cho rằng 100 ngày đầu của Đức Phanxicô cho ta thấy rõ, khi đụng tới việc lãnh đạo thiêng liêng, phong cách đôi khi là chính bản chất thực sự. Đức Cha Jorge Eduardo Lozano của Gualeguaychú, Argentina, cho rằng quả là lầm lẫn khi người ta trông mong một giáo hoàng thực sự sẽ xuất hiện từ bên dưới những biểu hiệu lúc ban đầu của triều đại ngài. Thực ra, những biểu hiệu ấy chính là vị giáo hoàng thực sự rồi. Đức Cha Lozano vốn là bạn của Đức HY Jorge Mario Bergoglio, vì Đức HY là giám mục phụ tá của ngài tại Buenos Aires trong 6 năm.
Hồi giữa tháng Tư vừa qua, Đức Cha Loranzo cho hay: các biểu hiệu đó “nói lên huấn quyền của ngài”. Huấn quyền ấy là “Hãy vươn tới người khác, đừng đợi họ tới với mình”. Đối với Allen, sứ điệp này được biểu hiện qua bốn đặc điểm trong phong cách lãnh đạo của Đức Phanxicô: tính đơn giản, lòng khiêm nhường, đứng ngoài chính trị và rất dễ lui tới với người dân thường.
Tính đơn giản
Trước khi được bầu làm giáo hoàng, một trong những điều ít ỏi người ta biết về Đức HY Bergoglio là ngài thường dùng xe điện để đi làm chứ không dùng xe hơi có tài xế, sống trong một căn hộ chứ không sống trong tòa giám mục lộng lẫy. Khi lên ngôi giáo hoàng, ngài vẫn duy trì lối sống đơn giản ấy: cuốc bộ trong Vatican, không dùng xe có bảng số đặc biệt SCV-1, sống tại Domus Sanctae Marthae chứ không tại Tông Điện.
Sự đơn giản ấy thường đi đôi với việc đặc biệt quan tâm tới cảnh nghèo và người nghèo. Ngày 16 tháng 3, ngài nói với một nhà báo tới Rôma theo dõi cơ mật viện bầu giáo hoàng rằng Giáo Hội phải là “Giáo Hội nghèo cho người nghèo”. Ngài biến tinh thần liên đới với người nghèo này thành chính sách. Ngày 16 tháng Năm tại buổi trình ủy nhiệm thư của 4 đại sứ bên cạnh Tòa Thánh, ngài cảnh cáo rằng “trong khi thu nhập của một thiểu số người gia tăng theo cấp số nhân, thì thu nhập của đại đa số đang tuột dốc. Sự mất cân bằng này phát sinh từ các ý thức hệ cổ vũ tính tự lập tuyệt đối của thị trường và đầu cơ tài chánh, và do đó bác bỏ quyền kiểm soát của nhà nước, là định chế có nhiệm vụ chăm lo công ích”
Một tuần lễ sau, nhân viếng một nhà bếp cung cấp cháo cho người nghèo do Dòng Truyền Giáo Bác Ái điều hành, ngài kết án “chủ nghĩa tư bản tàn ác chuyên giảng dạy thứ luận lý học lợi lộc bất chấp điều gì… chuyên khai thác không hề nghĩ tới những con người”.
Tính đơn giản cũng biểu lộ qua việc Đức Phanxicô thích dùng cử chỉ thay vì những tuyên bố cầu kỳ. Thay vì thuyết giảng về chức linh mục trong phụng vụ Thứ Năm Tuần Thánh, ngài đi rửa chân cho các tù nhân trẻ tại Casa del Marmo, trong đó có cả phụ nữ và người Hồi Giáo.
Việc bao gồm cả phụ nữ vào nghi thức rửa chân xem ra đi ngược với chỉ thị năm 1988 của Bộ Phụng Tự. Nhưng theo cha Lombardi, phát ngôn viên Tòa Thánh, việc đó được tính đơn giản biện minh: “cộng đoàn này (Casa del Marmo) chỉ hiểu những điều đơn giản và chủ yếu; họ không phải là các học giả phụng vụ. Rửa chân là điều quan trọng ở chỗ cho thấy tinh thần phục vụ và yêu thương của Chúa Kitô”.
Lòng khiêm nhường
Nếu được thăm dò về các nhân đức của Dòng Tên, phần lớn người Công Giáo sẽ nhắc đến rất nhiều đức tính như thông thái, nhiệt thành, khả năng suy nghĩ rộng rãi, không chật hẹp, hăng say trong cánh đồng truyền giáo… Ít ai nghĩ tới lòng khiêm nhường của họ, vì họ vốn tự hào về các tài năng của mình.
Oái oăm thay, Đức Phanxicô lại là vị giáo hoàng Dòng Tên đầu tiên nhấn mạnh tới lòng khiêm nhường như đức tính xác định ra tư cách lãnh đạo trong Giáo Hội. Hôm ra mắt công chúng sau khi được bầu làm giáo hoàng, ngài yêu cầu công chúng cầu xin ơn lành của Chúa xuống trên ngài trước khi ngài ban phép lành cho họ. Điều này được giải thích như là lời yêu cầu họ chúc lành cho ngài trước, một cử chỉ đầy ý nghĩa cho tương lai.
Quả tình sau đó, Đức Phanxicô đã chối từ rất nhiều cách thức thông thường vốn tách biệt các vị giáo honàg ra khỏi quần chúng. Ngài tự gọi điện thoại cho ông chủ sạp báo ở Buenos Aires để hủy bỏ đơn mua báo, điện thoại cho người đóng giầy để đặt đôi giầy mới, bắt đầu điện đàm bằng cách tự giới thiệu “Jorge đây!”. Ngài không cử nhiệm thư ký riêng, những người hành xử như người canh cửa và thông dịch viên, nhưng không thiếu những vị hành xử như các “phó giáo hoàng”.
Một phần, các việc trên phản ảnh phong cách quản trị trực tiếp của ngài. Nhưng rõ ràng chúng cũng nói lên lòng khiêm nhường, muốn tự làm lấy những việc mà ngài thông thường vẫn làm. Khi tiếp ai đó tại Vatican, ngài có thói quen không ngồi trên ngai, đợi họ đến, mà rời khỏi bục, gặp khách ngang tầm mắt và chào đón họ như người ngang hàng.
Lòng khiêm nhường cũng trở thành nét xác định ra triều giáo hoàng trên bình diện thần học và Giáo Hội học. Thí dụ, nhiều quan sát viên cho rằng việc ngài quyết định thành lập nhóm 8 vị Hồng Y giúp ngài quản trị cho thấy quyết tâm của ngài muốn có một phương cách thi hành thẩm quyền một cách có tính hợp đoàn và hợp tác hơn.
Không hẳn ai ai cũng đồng ý phương thức ấy. Người chuyên viết về phụng vụ người Ý là Mattia Rossi từng cho rằng đó là bước tiến nhằm “tiêu hủy ngôi vị giáo hoàng” vì nó thay thế ý niệm thẩm quyền do Chúa thiết lập bằng ý niệm hợp đoàn tính đầy mờ nhạt, và do đó, đã biến vị giáo hoàng từ người thứ nhất trên các người cùng hàng thành người thứ nhất giữa những người cùng hàng.
Đó có lẽ chính là ý hướng của Đức Phanxicô khi ngài ít xưng mình là giáo hoàng, nhưng là “giám mục Rôma”, vừa tránh âm hưởng vua chúa, vừa đi sâu đi sát nguồn gốc lịch sử hơn. Nhiều chuyên viên đại kết tin rằng lòng khiêm nhường của Đức Phanxicô sẽ dọn đường tạo tiến bộ cho việc hợp nhất Kitô Giáo, vì điều mà họ cho là sự ngạo mạn của giáo hoàng vốn là viên đá chặn đường đại kết.
Linh mục Dòng Capuchin William Henn, một nhà đại kết học nổi danh hiện giảng dạy tại Đại Học Gregorian ở Rôma, nhận định rằng “với Đức Phanxicô, tôi nghĩ các Kitô hữu khác sẽ thấy rõ hơn việc thừa tác vụ giám mục là để phục vụ hiệp thông, và sẽ cởi mở hơn đối với nó”.
Đứng ngoài chính trị
Dù cố gắng bao nhiêu, các nhà lãnh đạo tôn giáo cũng khó có thể đứng trên chính trị. Nhất là các vị giáo hoàng, vì Giáo Hội Công Giáo vốn có một giáo huấn xã hội hết sức bao quát với nhiều hậu quả chính trị. Chính Đức Phanxicô cũng đã nói nhiều điều liên quan tới chính trị. Ngoài các nhận định về kinh tế ra, ngài còn nói về việc bảo vệ môi sinh, gọi chiến tranh là “cuộc tự sát của nhân loại”…
Hiện không có dấu chỉ nào cho thấy Đức Phanxicô sẽ dẫn Giáo Hội ra khỏi các quan tâm truyền thống về chính trị. Ấy thế nhưng, các quan sát viên đều tin rằng đây không phải là vị giáo hoàng hễ tỉnh ngủ là nghĩ tới chính trị. Sau cuộc bỏ phiếu ngày 10 tháng Tư vừa qua tại Uruguay nhằm hợp pháp hóa hôn nhân đồng tính, không một nhận định nào của Đức Phanxicô hay của các phụ tá cao cấp đã được nói ra, dù Uruguay là nước thứ ba của Châu Mỹ La Tinh nhìn nhận loại “hôn nhân” này, một sự kiện mà các quan sát viên tin rằng sẽ thúc đẩy các quốc gia khác trong vùng mô phỏng, vùng vốn là quê hương của ngài.
Điển hình hơn là tại Ý, nơi người ta vẫn nghĩ về các giám mục như những người nặng ký về chính trị. Nhưng trong diễn văn với Hội Đồng Giám Mục của nước này vào ngày 23 tháng Năm, ngài không nói một chữ về chính trị hay bất cứ việc gì liên quan tới quốc hội Ý.
Thái độ trên làm cho Đức TGM Luigi Negri của giáo phận Ferrara-Comacchio, một ủng hộ viên tích cực của Phong Trào Hiệp Thông và Giải Phóng, một phong trào được coi như có truyền thống hoạt động mạnh nhất trong chính trường Ý, phải nói rằng “tôi không tin ta cần phải tự chế trong việc lên tiếng khi các giá trị của ta bị đe dọa” tuy nhiên, vì phong thái mới của Đức Phanxicô, “có lẽ chúng ta cần thay đổi phương thức hành động của ta”. Theo ngài, điều ấy có nghĩa các giám mục nên đứng ngoài để các giáo dân hành động. “Sự tự lập của giáo dân cần được kính trọng”.
Dễ dàng lui tới
Trong các ngày đầu triều đại của Đức Phanxicô, người ta thường nói đùa với nhau rằng những người duy nhất ở Rôma không bị vị tân giáo hoàng “mê hoặc” là các nhân viên an ninh, những người khốn khổ lắm mới bảo vệ được ngài. Một nhân viên an ninh nói với tờ La Stampa ngày 18 tháng Ba: “chúng tôi hy vọng sau những ngày đầu tiên này, mọi sự sẽ trở thành bình thường. Nếu không, ngài sắp làm mọi người điên lên được!”
Ông ta nói thế nhân dịp Đức Phanxicô tới cử hành Thánh Lễ tại nhà thờ Thánh Anna vào ngày 17 tháng Ba. Sau Thánh Lễ, ngài ra ngoài nhà thờ gặp dân chúng, bế trẻ em, bắt tay, chuyện trò, cười nói thật thỏai mái với mọi người. Chính hôm đó, báo chí Ý gọi ngài là “cha xứ của thế giới”.
Ý muốn không tách mình ra khỏi các kinh nghiệm thường ngày là một đặc điểm nổi bật trong các ngày đầu tiên của Đức Phanxicô. Ngài điện thoại nói chuyện với bạn bè và các nguồn khác để biết tình hình của Giáo Hội ngay tại các khu vực của họ. Tính dễ lui tới nơi ngài cũng bao gồm việc sử dụng ngôn từ tự do, không soạn sẵn, khiến nhiều nhà thần học vụ tinh ròng (purist) lo ngại. Họ muốn thà nhiều lời còn hơn chỉ một chút thiếu chính xác.
Ngài cũng ưa sử dụng các ngôn từ bình dân để chuyên chở chủ điểm của mình. Thí dụ, ngày 10 tháng Năm, ngài so sánh các Kitô hữu ủ rũ như những “trái ớt ngâm dấm”. Ngày 18 tháng Năm, ngài bảo thói bép xép trong Giáo Hội giống như ăn mật ong: bắt đầu thì ngọt ngào nhưng ăn nhiều sẽ đau bụng.
Các bài giảng hàng ngày của ngài tại Domus Sanctae Marthae không hề là những tiểu luận có hệ thống, nên được nhiều người giải thích rất khác nhau. Người bảo thủ mừng vui khi ngài sử dụng các thuật ngữ truyền thống như việc ngài năng nhắc tới ma quỉ. Nhưng họ không hài lòng bao nhiêu, khi ngài bảo người vô thần cũng được Chúa Kitô cứu chuộc. Người cấp tiến mừng vui khi ngài chỉ trích “những người muốn vặn ngược đồng hồ” đối với các cải cách của Vatican II.
Dù thế nào, ngài cũng nhất quyết không để cho mối lo bị giải thích sai làm ngài ngưng việc tiếp tục hành xử như một mục tử. Và vì thế, các viên chức Vatican mỗi sáng thức dậy đều tự hỏi không biết hôm nay họ sẽ gặp được ngạc nhiên gì từ vị giáo hoàng ưa ứng khẩu này.
Một cuộc hành trình đầy hấp dẫn
Tiến sĩ John Thavis (www.johnthavis.com) cho rằng 100 ngày đầu của một vị giáo hoàng khác với 100 của các nhà lãnh đạo quốc gia, vì ngài suy nghĩ dài hạn, ít bị áp lực phải đưa ra các chương trình ngắn hạn. Chính vì thế ta chưa thấy một văn kiện, một bổ nhiệm hay một cải cách ngoạn mục nào trong 100 ngày đầu của Đức Phanxicô.
Tuy nhiên, ta vẫn có được một lượng suy nghĩ và truyền giảng lành mạnh từ vị giáo hoàng đầu tiên thuộc Dòng Tên này về đủ mọi chủ đề, từ chủ nghĩa duy nghề nghiệp của giáo sĩ tới việc làm tay chân nặng nhọc. Vả lại, cũng như Allen, Thavis cho rằng nơi Đức Phanxicô, biểu tượng cũng là bản chất, vì các cử chỉ của ngài nói lên rất nhiều, đối với bên trong cũng như bên ngoài Giáo Hội. Ông nhận diện một số định hướng sau đây:
1. Đức Phanxicô định vị triều đại giáo hoàng bên ngoài Giáo Triều
Thứ nhất, ngài chọn sống tại một nhà khách ít trịnh trọng hơn của Vatican, thay vì tại tông điện. Điều này rõ ràng có ý nghĩa vì địa dư rất quan trọng tại Vatican. Tông điện được bao quanh bởi các bộ sở của Giáo Triều; sống ở đó, ngài thấy mình bị cô lập hơn. Dù sao, ngài cũng là người của quần chúng.
Thứ hai, Đức Phanxicô đã thiết lập nhóm 8 Hồng Y (nay đã tăng lên 9) để góp ý với ngài về các vấn đề quản trị Giáo Hội và cải tổ Giáo Triều, trong đó, chỉ có một thành viên hiện thuộc Giáo Triều. Xem ra, ngài ít dựa vào các chức sắc bên trong Vatican, mà dựa nhiều hơn vào các giám mục thế giới để quản trị Giáo Hội.
Thứ ba, phần lớn các lời giảng dạy của Đức Phanxicô phát xuất từ các bài giảng lễ hàng ngày tại nhà khách của Vatican trong các bài giảng phần lớn ứng khẩu. Các viên chức Vatican không coi các bài giảng này là huấn quyền, nhưng vẫn cho công bố trọn bản văn. Có thể nói, những bài giảng nhiều ứng khẩu này không đi qua bộ máy bàn giấy thông thường, nên ít bị Giáo Triều kiểm soát.
2. Đức Phanxicô đã khởi sự cuộc “cải tổ” Vatican của ngài rồi bằng cách phúc âm hóa
Người tham dự các Thánh Lễ hàng ngày của Đức Phanxicô đều là các nhóm viên chức và nhân viên của Vatican, nên lời giảng của ngài đặc biệt nhắm vào họ. Theo chiều hướng này, cuộc cải tổ Vatican của Đức Phanxicô thực sự đã bắt đầu rồi. Không theo cách người đời mong đợi, qua việc bổ nhiệm các viên chức đứng đầu các bộ sở, dù việc này thế nào cũng xẩy ra trong những ngày sắp tới. Thay vào đó, Đức Phanxicô đang phúc âm hóa Tòa Thánh. Ngài đặt cơ sở tâm linh cho cuộc cải tổ, bằng cách rao giảng Tin Mừng ngay trong “nhà mình”.
3. Viễn kiến của Đức Phanxicô ít chú tâm tới căn tính nội bộ mà ngiêng nhiều về ảnh hưởng bên ngoài.
Ngài muốn Giáo Hội hiện diện trong cuộc sống của người ta. Đối với các linh mục, điều này có nghĩa phải đi gặp gỡ giáo dân, chia sẻ các vấn đề của họ. Đức Phanxicô mô tả điều ấy bằng một hình ảnh bất hủ: mục tử phải có “mùi của chiên”. Đối với các giám mục, điều này có nghĩa phải chấm dứt chủ nghĩa duy nghề nghiệp. Ngài nói với các sứ thần tòa thánh: khi chọn ứng viên giám mục, nên tránh những người có tham vọng, mà chọn các mục tử gần gũi dân.
Đối với giáo dân, nó có nghĩa cương quyết sống Tin Mừng và công bố nó cách hân hoan bằng lời lẽ và bằng việc làm, nhất là đối với những ai đang đau khổ. Dù cần can đảm mới làm được, nhưng phúc âm hóa không hề là một gánh nặng.
4. Nghị trình công bình xã hội của Đức Phanxicô đang dần dần lên hàng ưu tiên
Những lời nặng nề thách thức nền kinh tế hoàn cầu hiện nay của ngài “ta đang sống trong một thế giới nơi tiền bạc thống trị… Tiền bạc không phải là hình ảnh và họa ảnh Thiên Chúa” cho thấy thông điệp “Phúc Cho Người Nghèo” mà ngài dự tính ban hành sẽ khó nhá đối với những người bênh vực nền kinh tế vô hạn chế của thị trường tự do.
Nhưng Tin Mừng kinh tế của ngài không chỉ nhắm các cơ quan quốc tế và các mối lái quyền lực. Ngài muốn Giáo Hội nhập thân mối quan tâm đối với người nghèo và người đau khổ. Ngài cũng cảnh giác các linh mục và giám mục phải chống lại sức cám dỗ của mô thức kinh doanh. “Công bố Tin Mừng phải đi theo đường nghèo khó”. Ngài cho rằng thực hành điều mình rao giảng là chìa khóa để con người thời nay nhìn ra tính khả tín của Giáo Hội.
Tiến sĩ Thavis nghĩ rằng, ta đã vượt qua thời kỳ “trăng mật” thường tình, để bước vào một cuộc hành trình đầy hấp dẫn.