HOME

Phần Nhất :
THƯỢNG CỔ VÀ TRUNG CỔ

Chương Ba

GIÁO HỘI ĐỐI PHÓ VỚI CÁC GIÁO PHÁI
(t.k. II-VI)

I. Những giáo phái thế kỷ II-IV

1. Lạc thuyết. Montanus và Ngộ đạo thuyết (t.k. II)

2. “Giáo hội Canh tân” của Marcius (t.k. II)

3. Bè Manikes (t.k. III)

4. Bè phái Novatianus (t.k. III)

5. Bè phái Donatus và Giáo hội Phi châu (t.k. IV)

II. Giáo phái Arius và đại công đồng Nicea

1. Công đồng Nicea (325) lên án lạc thuyết Arius

2. Bè phái Arius chống lại Công đồng Nicea: từ Sardica đến Sirmium và Rimini 

3. Giáo phái Arius tan dần và chấm dứt bởi đại Công đồng Constantinopoli

III. Những lạc thuyết về Ngôi Hai Nhập Thể

1. Giáo thuyết Nestorius và đại Công đồng Epheso (431)

2. Giáo thuyết Eutykes và đại Công đồng Calcedonia (451)

3. Bàn tay “nghĩa hiệp” tai hại của hoàng đế Justinianus (527-565)

Những thử thách trong các cuộc bách hại chưa phải là mối nguy hiểm tai hại nhất mà Giáo hội phải đối phó. Còn có những thử thách độc hại hơn và không kém phần ác liệt nổi dậy ngay từ bên trong, tức những vụ chống đối âm thầm hoặc công khai, đưa đến đổ vỡ và ly khai, tất cả đều là những hành động của con cái trong nhà, tức giáo phái.

Giáo phái hay lạc thuyết nổi dậy là những chủ trương khác với phán quyết chính thức của Hội thánh về vấn đề thuộc tín lý hoặc kỷ luật. Nguyên nhân sinh ra giáo phái thì nhiều và phức tạp. Ngoài những nguyên nhân trực tiếp dễ thấy, còn phải kể tới nguyên nhân tiềm ẩn trong lòng người, như tính tự phụ cá nhân, óc bè phái kỳ thị. Cũng có thể do chính lòng nhiệt thành đối với Hội thánh một cách quá khích mà phát sinh.

Chúng tôi không có ý bàn đến tất cả. Chúng tôi sẽ bỏ qua những giáo thuyết chỉ ở trong vòng tranh luận mà thôi, như phái Origenes, Sabellius, hoặc nh­ư giáo thuyết Photinus và Macedonius;[1] bè Parlicularism ở Antiokia và Alexandria;[2] những lạc thuyết như thuyết Priscillius, [3] cùng những phong trào ủng hộ một vài nhân vật nổi tiếng như Hippolytus, Tertullianus, Apollinarius thành Laodicea hoặc Pelagius, để bênh vực Hội thánh. [4]

Ở đây, chúng tôi chỉ bàn đến những giáo phái qui mô hơn, tức những giáo thuyết được dựa trên một vài nguyên tắc tín lý hoặc kỷ luật đến độ qua mặt cả những người sáng lập ra chúng và tồn tại lâu dài. Những giáo phái không phải chỉ muốn được thoát khỏi quyền bính Hội thánh, mà còn cố ý phá hoại để rồi thay thế nữa, đó là những giáo phái có tổ chức đứng đắn, có phẩm trật đàng hoàng, và cũng khát vọng đạt tới ơn cứu độ cũng nh­ư các lời ước hẹn của Chúa.

Dĩ nhiên không phải là một việc làm vô ích, khi chúng ta tìm hiểu thế nào và tại sao những bè phái chống Giáo hội nói chung đã không tồn tại được, trong khi Giáo hội cứ vững mạnh mãi trong đức tin bất diệt.

I

NHỮNG GIÁO PHÁI THẾ KỶ II-IV

1. Lạc thuyết Montanus và Ngộ đạo thuyết (thế kỷ II)

Ngay từ thời Sứ đồ đã có nhiều lạc thuyết. Thánh Pherô, thánh Phaolô, thánh Gioan đã cực lực đả phá họ và kêu gọi giáo dân đề phòng. Sống trong thời bách hại, nhiều người mong ước ngày Chúa tái giáng, để chấm dứt đau khổ và trừng phạt kẻ bách hại. Dựa trên một vài truyện hoang đường của người Do Thái cho rằng Nước Chúa kéo dài một ngàn năm, rồi đem gắn vào với lối giải thích thiên kiến về sách Khải Huyền, đã phát sinh ra thuyết Thiên niên (Millénarism).

Montanus và hai tín đồ đầu tiên của ông là Maximilla và Priscilla cũng tin ngày tái giáng sắp đến. Nhưng trước khi Chúa tái giáng, Đức Thánh Linh mà Chúa tiên báo còn phải đến trong khải hoàn. Montanus cho rằng việc Chúa hiện xuống được ghi chép trong Tông đồ Công vụ chỉ là những nét phác mở đầu, Chúa Thánh Linh còn tiếp tục biểu thị hành động của Ngài qua một số nhân vật có đặc ân. Những nhân vật này trong thời Sứ đồ có nhiều, nhưng qua thế kỷ II không còn mấy. Montanus tự xưng là “phát ngôn nhân” độc nhất của Thánh Linh, mở đầu cuộc mặc khải thứ ba, bổ túc cho giáo lý Chúa Kitô. Montanus còn đưa ra một luân lý nghiêm khắc, như cấm tái giá, buộc ăn chay nhiều ngày, và chủ trương: các tội phạm sau khi chịu phép Rửa không được tha. Giáo thuyết truyền bá nhanh chóng ở Đông phương vào khoảng năm 170, và tràn sang Tây phương.[5]

Nhưng chủ trương của Montanus chưa nguy hiểm bằng Ngộ đạo thuyết. Nếu thuyết Montanus là kết quả của một tâm tình thác loạn, thì Ngộ đạo thuyết là kết quả của lý trí thác loạn. Trước khi tìm hiểu thuyết này, người ta nên phân biệt phương pháp suy luận gọi là Gnose (trực quan) với hệ thống tư tưởng tìm giải thích vũ trụ, nhân sinh và Thiên Chúa, mà người ta gọi là Ngộ đạo thuyết (Gnosticism). [6]

Đối tượng của suy luận là tìm ra chân lý và đi đến Thiên Chúa, nguồn chân lý. Phương pháp suy luận này đem áp dụng vào việc học hỏi các mầu nhiệm trong đạo. nhưng không vượt khỏi đức tin, là một phương pháp chính thống mà thánh Phaolô và ông Clemens đã chủ trương khi nói đến ơn Chúa ban, để hiểu ý nghĩa lời Thánh Kinh và nhờ đó đạt tới trọn lành. Nhưng người ta có thể vì quá tin vào suy luận, muốn biến tôn giáo thành một hệ thống triết học và lấy khoa học thay cho tín lý, đó là Ngộ đạo thuyết. Thuyết này đương nhiên từ chối địa vị Chúa Kitô trong việc mặc khải, từ chối luôn Giáo hội trong việc giải thích Lời Chúa. Đáng kết án hơn nữa, vì nó là một mớ tư tưởng của triết học Platon, Pythagor, thần thoại Đông phương và Do Thái giáo được đem đúc kết với giáo lý Kitô giáo thành một giáo thuyết phức tạp, sai lầm và tai hại. Đại diện cho thuyết này là Basilid, Valentinus, Carpocrates.

Họ chủ trương hai ý niệm cực đoan: một ý niệm về Thiên Chúa cao cả vô cùng, rút trong học thuyết độc thần Do Thái, là ý niệm về con người hết sức hèn hạ. Do đó họ đặt ra hai vấn đề: trước hết vật chất và sự sống phát sinh bởi đâu, nếu Thiên Chúa là Đấng trọn hảo vô cùng, tại sao lại dựng nên vật chất xấu xa được ? Tiếp đến, họ đặt vấn đề về nguồn gốc sự xấu và ác, phải chăng do Thiên Chúa đặt vào bản tính con người ? Và con người có thể thoát được không ? Giáo lý Công giáo trả lời: Vũ trụ bởi Thiên Chúa dựng nên tốt lành, nhưg sự sa ngã của loài người đã đem vào sự xấu và sự ác.

Những người chủ trương Ngộ đạo thuyết cho rằng câu giải đáp của giáo lý Công giáo quá đơn giản, họ muốn tìm một giải đáp “khoa học” hơn. Theo họ, Thiên Chúa trọn hảo, hoàn toàn cách biệt con người; giữa Thiên Chúa và con người có các “hữu thể trung gian” kêu là éon. Các hữu thể này lưu xuất bởi Thiên Chúa theo con đường giáng cấp, tiếp theo chúng phát sinh những hữu thể khác hèn kém hơn, và các hữu thể hèn kém hơn ấy tiếp tục sinh các hữu thể khác hèn kém hơn nữa. Giữa những lớp hữu thể tiếp theo nhau đó một éon đã phạm tội, muốn vượt ra ngoài sự hèn kém của hữu thể để được ngang hàng với Thiên Chúa. Bị đày ra khỏi thế giới thiêng liêng, éon này phải sống trong một vũ trụ trung gian, và vì muốn chống lại Thiên Chúa, éon đó đã tạo ra vũ trụ vật chất, một tác phẩm xấu xa tội lỗi. Éon nầy nhiều người gọi là Demiourgos, có người đồng nhất nó với Thiên Chúa, Đấng Tạo hóa trong Thánh Kinh.

Giải đáp nh­ư thế, họ quan niệm con người là lưu xuất của éon, con người mang trong mình những yếu tố của thiêng liêng, nhưng bị ràng buộc trong vật chất mà con người cầu mong được giải thoát. Hiện hữu là tốt, nhưng tồn tại là xấu. Những ai chỉ lo sống, lo tồn tại là những người “vật chất”, chắc chắn họ sẽ mất linh hồn. Những ai nhờ suy luận mà tìm ra con đường cứu rỗi, là những người “tâm lý”, là những người “thiêng liêng” họ sẽ được cứu rỗi. Quan niệm như thế, tức là địa vị Chúa Kitô trong vấn đề Cứu chuộc không còn nữa.

Giáo thuyết này đ­ược phổ biến ở nhiều nơi, đe dọa giáo lý truyền thống của Giáo hội. Họ chia ra nhiều phái khác nhau, như Ngộ đạo thuyết ở Syria, rồi truyền qua Roma với Valentinus... Một phần lớn các giáo đoàn Đông phương bị ảnh hưởng của lạc thuyết. Ở xứ Gallia, thánh Ireneô (? 203) viết cuốn Chống các lạc thuyết vạch trần những sai lầm và nguy hiểm của thuyết Ngộ đạo và Montanus.

2. “Giáo hội Canh tân” của Marcius (thế kỷ II)

Chỉ 100 năm sau cái chết của Chúa Cứu Thế, liền ngay sau thời Sứ đồ Marcius (170) xuất hiện trong lịch sử.[7] Sinh tại Sinop (Pont), sống về nghề hàng hải và trở nên giàu có, ông theo Kitô giáo vào khoảng năm 135, nhưng từ thiếu thời đã có tính ương ngạnh nhiễm t­ư tưởng Ngộ đạo và ác cảm với Do Thái giáo. Bị thân phụ là giám mục thành Sinop lên án, Marcius qua Smyrna mở xưởng đóng tàu, ở đây thánh Polycarpô gọi ông là “trưởng nam của Satan”.

Giáo thuyết của Marcius được trình bày trong cuốn Những Phản đề (Les Antithèses). Ông tự hỏi, vì sao Thiên Chúa dựng nên sự ác trong thế gian ? Đọc Cựu ước, ông cho rằng không thể tìm ra một nền luân lý cao siêu hay một niềm tin tưởng sâu xa, mà chỉ thấy một Thiên Chúa ác nghiệt và bất công. Do đó, ông kết luận hai Chúa: một Chúa công thẳng dễ sợ của Cựu ước và một Chúa nhân từ đến để phá Cựu ước. Ông chối bỏ hết Cựu ước, còn Tân ước ông chi giữ lại Phúc âm thánh Luca (trừ mấy chương đầu) và những Th­ư quan trọng của thánh Phaolô. Ông dạy rằng muốn được ơn cứu độ, chỉ cần yêu mến Thiên Chúa, Chúa tình yêu, ném mình vào khối tình sâu xa của Ngài, còn tất cả những cái khác nh­ư luật lệ, giới răn đều không đáng kể.

Nhưng Marcius không phải là nhà thần học, ông chỉ là một người theo công lợi chủ nghĩa, mà vì quá quen với ngành thương mại, nên ông có những ý nghĩ rất thực tế và táo bạo của kẻ cho rằng: “có tiền mua tiên cũng được”. Ông sang Roma dâng biếu Tòa thánh 200.000 quan (sesterce), tưởng sẽ mua chuộc được Giáo hội. Nhưng sau bao nhiêu tranh luận, người ta vẫn thấy thuyết Marcius không thể dung hòa với giáo lý Tông truyền. Năm 144, vì bất tuân phục Giáo quyền, ông bị vạ tuyệt thông và được trả lại số tiền dâng cúng. Marcius tức giận quyết trả thù: “Ta sẽ phá Giáo hội của tụi bay”, và ông thiết lập một “Giáo hội Canh tân”.

Với một giáo thuyết đơn giản, đánh mạnh vào cảm tình, được tung ra giữa lúc người ta bắt đầu chán ngấy cái giáo lý cao siêu mờ mịt của Ngộ đạo thuyết, Marcius đã lôi cuốn được khá nhiều ng­ười, hơn nữa ông là người có tài tổ chức và lắm thủ đoạn. Giáo hội Marcius trở nên vững mạnh, giàu có, đoàn kết, kỷ luật, có về khắc khổ, với những lễ nghi phụng vụ mở rộng cho mọi người. Trong khi các giáo phái thời đó chỉ có tính cách địa phương, giới hạn trong một miền, một tỉnh, thì Giáo hội Marcius tự phụ là “Giáo hội Công giáo”. Chỉ trong vài năm giáo phái này đã có mặt khắp nơi. Nó hành động tại những hải cảng trên bờ Địa Trung Hải, Antiokia, Corinto, Creta, Carthago, là những nơi sẵn có trụ sở hàng hải của vị sáng lập. Nó còn gây nhiều ảnh hưởng ở chính Roma, Lyon xứ Gallia, Edessa xứ Mesopotamia. Marcius còn đào tạo được nhiều cộng sự viên nhiệt thành và đắc lực, những người sẽ nối tiếp công cuộc của ông nh­ư Apello, Basilicus. Thế kỷ IV, Giáo hội Marcius luôn luôn có mặt ở Ý, Syria, Ai Cập, Mesopotamia, Persia. Thế kỷ V, nó hành động trong cả xứ Armenia nữa. Tuy nhiên, qua các thời đại Giáo hội Marcius gặp phải những đối thủ đáng sợ từ bên Công giáo: thánh Giustinô, TertulliArius, Origenes, thánh Basiliô.

Có những sử gia thiện cảm với Marcius đã coi ông như “người hùng” của Kitô giáo, vì nh­ư họ nói, nếu không có “nhà canh tân này thì Kitô giáo có lẽ đã chia ra hàng trăm phe phái, hoặc tan biến trong tôn giáo thần bí rất thịnh vượng dưới thời các hoàng đế triều Antoninus rồi. Chính Marcius đã thiết lập cho các tín đồ ông một Giáo hội có phẩm trật và tổ chức chu đáo, mà sau này Giáo hội Công giáo chấp nhận làm theo. Ông còn giúp người ta hiểu thấu đáo các Th­ư thánh Phaolô và giảng dạy rõ ràng về ơn cứu độ.

Người ta đã quá đề cao Marcius. Giáo hội Công giáo không cần phải học Marcius mới hiểu được các Thư Thánh Phaolô và mới nhìn biết ơn cứu độ. Còn những tổ chức và phẩm trật Hội thánh đã bắt đầu có từ thời các thánh tông đồ. Người ta chỉ xác nhận sự kiện này, là cái gương đoàn kết của giáo phái rất ảnh hưởng đến các giáo đoàn Kitô giáo bấy giờ rải rắc khắp nơi, khiến họ biết đoàn tụ và thông hảo với nhau hơn. Chắc chắn đó là một trong nhiều lý do khiến thánh Polycarpô thành Smyrna, mặc dầu ngoài 80 tuổi, đã đích thân sang tận Roma hội kiến đức Thánh Cha Anicetô (154), về việc dung hòa các lễ nghi phụng vụ.

Giáo hội Marcius tuy tồn tại trong nhiều thế kỷ, nhưng không hơn một xã hội có tổ chức chu đáo chặt chẽ. Thần học của Marcius quá sơ sài trong một thế kỷ có Ireneô và Origenes, không thể là món ăn tinh thần của những tâm hồn khao khát một giáo lý siêu nhiên. Ngay sau Marcius mất đi, các kẻ nối tiếp ông không còn hiệp ý với nhau: họ không biết có hai hoặc ba Chúa, hay chỉ có một; không biết Chúa Giavê của người Do Thái đã biến hóa thành một vị thần trong Thần giáo hay không. Đúng như vậy, vì Apello, nhân vật kế tiếp Marcius, đã xác nhận với một người đàm thoại với ông là không nên quan tâm đến lý thuyết, mà chỉ cần tin vào Chúa Giêsu chịu đóng đinh... Dần dần người ta bỏ giáo thuyết nghèo nàn này và sau khi quen thuộc với quan điểm về Thần lành Thần dữ, tự nhiên người ta sẽ chuyển sang hàng ngũ bè Manikes.

3. Bè Manikes (thế kỷ III)

Có điều đáng để ý khi nói đến số phận của bè Manikes: một tôn giáo bị oán ghét, bị tầm nã trong hầu hết các Quốc gia, thế mà vẫn bành trướng và tồn tại hàng mấy thế kỷ. Nó có những thủ đoạn bí ẩn để thích nghi, lẩn trốn.[8]

Vị sáng lập tên là Manes (275), người Persia. Hình như Manes đã được sinh ra trong một gia đình Kitô giáo, nhưng sau đó phải gia nhập đạo Madeism (thiện ác nhị nguyên giáo), tức quốc giáo Persia. Trong một cuộc xuất ngoại sang Ấn Độ, ông học thêm giáo lý nhà Phật. Manes đúc kết tất cả các xu hướng, tổng hợp các tín ngưỡng, luân lý Đông Tây thành một tôn giáo mới Manikes. Ông có tham vọng xây dựng một giáo lý tối hảo để “thống trị” Âu châu cũng nh­ư Á châu. Giáo thuyết Manikes nhìn trong vũ trụ có một cuộc giao tranh bất tận giữa Thiện và Ác, hai thực thể thù địch nhau, ở lẫn với chúng ta và với các vật chung quanh ta. Mọi biến chuyển của thế giới và mọi cố gắng của con người là tách biệt Thiện khỏi ác, rồi lượm lấy cho tính “bản thiện “ của mình những cái gì thuộc thực thể lành (ánh sáng, tinh thần) lẫn lrong cái khối thực thể xấu (tối tăm, xác thịt).

Bên cạnh giáo lý căn bản này, còn có một mớ lộn xộn về thần thoại do trí của con người Semit hoặc Aryan bày ra. Những giảng thuyết về vũ trụ hữu hình, về sự xoay vần của tinh tú, về linh xa (véhicule de l’âme), về ngũ hành, về cỏ cây và súc vật. Luân lý được đặt trên ba ấn tỷ (sceaux): ấn tỷ tay, cấm giết vật sống kể cả một con sâu; ấn tỷ miệng, cấm ăn những đồ ô uế (như trái vả); và ấn tử cung, cấm sinh đẻ.

Khi trình bày các điều “mặc khải” trên, Manes tỏ ra nghiêm trang với những lời lẽ đứng đắn, khiến ông trở thành người có uy tín. Ông rất hãnh diện vì đã biết dùng sách vở để giảng dạy, và ông tin những sách vở đó sẽ được hậu thế trọng dụng. Ông lôi cuốn giới trí thức bằng những thuyết mà ông gọi là “thông hiểu khoa học”. Đối với bình dân, ông cảm hóa họ bằng những lễ nghi thần bí, tổ chức phẩm trật đi từ bậc “bổn đạo” đến bậc “đạo đức”. Còn về luân lý của Manikes mặc dầu có chủ trương “đức khiết tịnh” hoàn hảo; với những luật lệ phiền toái về ăn uống..., cũng không phải là một nền luận lý khắt khe đến ghê sợ nh­ư người ta nghĩ, bởi vì sự “thánh thiện” của giáo phái này có nhiều bậc.

Manes kết thúc cuộc đời một cách thê thảm: có người nói ông bị tử hình thập ác, người khác nói ông bị lột da sống. Tuy nhiên, đạo của ông nhờ có một giáo lý khá đầy đủ, phẩm trật chặt chẽ, nhiều tín đồ nhiệt thành, nên được coi là đã chuẩn bị để đứng vững lâu dài và bành trướng khắp nơi: Persia, Ấn Độ, Trung Hoa, Turkestan, Phi châu, các vùng thuộc miền Đông đế quốc Roma. Trong phạm vi luận lý, Manikes chủ trương tội lỗi chỉ là một “sự vật” chứ không phải là “tác động”, nên có thể tách na khỏi tội nhân, và không qui trách được cho con người. Do đấy người ta không lấy làm lạ khi thấy tín đồ Manikes đi đến đâu là tạo nên hận thù tới đó. Cũng không phải là vô cớ khi giáo phái này bị các vua Persia, các hoàng đế Roma, các ông hoàng Ấn Độ, các lãnh tụ Ả Rập, các quận công, bá tước thời phong kiến đều thẳng tay trừng trị. Những nguyên tắc thiếu lành mạnh của Manikes đã phát sinh ra một luân lý phản gia đình, phản xã hội, có sức phá hoại tận gốc mọi tổ chức của nhân loại. Người ta nghĩ gì về một giáo lý không hề biết đến chính quyền, lên án việc đồng ruộng, cấm sinh đẻ cũng như cấm sát sinh ?

Một giáo thuyết nguy hại nh­ư vậy lại được phổ biến mạnh mẽ như thế, tất nhiên Giáo hội phải tận lực đối phó để bảo toàn giáo lý tinh tuyền của mình. Các đức Giáo hoàng đã nhiều lần lên tiếng báo động và tố cáo sự xâm nhập thâm hiểm của giáo phái Manikes. Nhưng chống lại bè này một cách hăng hái và quyết liệt hơn cả là thánh Âutinh, với những tác phẩm loại minh giáo nh­ư cuốn: Về các lạc giáo (428), Về Phong tục của Giáo hội Công giáo và phong tước của giáo phái Manikes (389). Dồn hết tâm lực vào việc ngăn ngừa sự bành trướng của giáo phái này, tức Hội thánh bảo vệ nền văn minh nhân loại, cũng nh­ư bảo toàn được Thánh Kinh và giáo lý Công giáo.

4. Bè phái Novatianus (thế kỷ III) [9]

Trong chương trên, chúng tôi đã trình bày các “chiên mẹ” lẫn “chiên con” phải hy sinh tính mạng vì đức tin một cách quảng đại và anh hùng đến mức nào. Đồng thời, chúng tôi không hề muốn giấu giếm những vụ sa ngã một cách rất đáng tiếc của con người yếu đuối. Nêu gương anh dũng của các đấng tử đạo đã đem lại nhiều vinh dự và an ủi cho Mẹ Giáo hội, thì người ta không quên rằng con người luôn có thể sai lầm và sa ngã...

Mỗi khi cuộc bách hại ngừng tay, là lúc phải giải quyết vấn đề “đào ngũ”. Có những người khôn khéo, bằng cảm tình hay tiền bạc, đã thoát được sự bắt bớ hoặc tra tấn; có những người rõ ràng hèn nhát, non gan, chối đạo; nhưng nay tất cả, không phân biệt ai, đều xin trở lại với Giáo hội. Và có những người đã phải chịu khổ hình, chịu giam cầm để giữ lòng thành với đức tin; một số người khác cậy có những thành tích đó để đòi cho được can thiệp vào những vấn đề thuộc thẩm quyền hàng Giáo phẩm; lại có nhiều phó tế hay linh mục, ở trường hợp vắng mặt giám mục đang bị giam giữ hoặc ẩn trốn, đã đứng ra nắm quyền thiêng liêng. Một tinh thần thiếu kỷ luật xâm nhập nội bộ các giáo đoàn này giữa cơn bách hại kéo dài vô hạn định, khiến bao nhiêu nghị lực phải dồn hết vào việc đương đầu với thử thách bên ngoài, làm quên đi đức vâng phục và tình huynh đệ.

Bởi thế, mỗi lần Giáo hội được bình an một chút, như sau cuộc bách hại của Decius (251), thay vì đoàn kết thông cảm nhau, người ta lại nghi ngờ, tố cáo nhau, khiến Giáo hội không thể không đau lòng. Từ đó phát sinh ra hai chủ trương tương phản và cả hai đều nguy hại, một làm cản trở Giáo quyền thi hành nhiệm vụ, một tổn hại đến tình bác ái. Chủ trương thứ nhất khoan dung quá đáng, muốn xóa bỏ vô điều kiện mọi lỗi lầm và sa ngã lòng quá khứ. Lấy danh nghĩa “anh hùng đức tin”, nhiều người tự động phát “phiếu hòa giải” (billet de paix) cho bất cứ ai đến xin, và còn dọa nạt các giám mục phải tha tội tha vạ cho kẻ này người nọ. Ở Phi châu, linh mục Novatus nổi tiếng vì những hành động ấy, đến độ vượt mặt cả thánh Cyprian giám mục Carthago.

Chủ trương thứ hai lại khắt khe quá mức: không hòa giải, không tha thứ, thẳng tay phạt vạ tuyệt thông, không một tình thương nào dành cho kẻ đã chối đạo. Ở Roma, đức Thánh Cha Corneli có lập trường ôn hòa và quảng đại hơn, thì lại đụng phải Novatianus. Và Novatus là người khi ở Carthago đã chủ trương chính sách khoan hồng, nay thay đổi lập trường để đi theo người bạn ở Roma. Cả hai chung sức xây dựng một Giáo hội mới, tức bè phái Novatianus (251).

Novatianus là một giám mục. Chính ông, khi đức Thánh Cha Fabian từ trần, trong thời gian gần một năm tạm nắm quyền Giáo ông đã tỏ ra can đảm và hết lòng với giáo đoàn Roma. Nhưng cuộc bầu cử năm 251 trao quyền Giáo hoàng cho thánh Corneli thì Novatianus không từ chức, mà còn để cho những người thuộc phe chống đối tôn phong mình, và khi được một số giám mục làm hậu thuẫn, ông kết nạp thêm nhiều đồng chí và lập phe đảng.

Bè phái Novatianus thực sự có nhiều điểm đáng khâm phục, nh­ư đức tin chính thống, luật lệ nghiêm minh, nhưng vì chủ trương quá khắt khe, họ đã chối bỏ hiệu năng của bí tích Hòa giải. Khi Corneli và Cyprian - từ từ và dè dặt - tha cho các kẻ thành thật trở lại được tới Tiệc thánh, hẳn đã có con mắt nhìn cao xa hơn. Theo bản tính làrn Mẹ, Ecclesia Mater, thì Giáo hội không nên tỏ ra nghiêm khắc quá, và càng không nên, nhất là trong thời bách hại, cứ thản nhiên để mặc một số con cái phải sống ngoài cộng đoàn, thiếu mọi trợ giúp thiêng liêng của thánh Bí tích. Trong khi đó, Novatianus muốn xây dựng trên mặt đất này “một Hội thánh vẹn toàn, không tì ố không nếp nhăn”, một Giáo hội trong đó không còn người tội lỗi. Một Giáo hội nh­ư thế sẽ tự cô lập mình và không lợi ích gì cho ai.

Trên một thế kỷ, bè Novatianus đã kết tụ được nhiều môn đệ nhiệt thành - sự thực con số đó mỗi ngày một sút giảm. Một chi nhánh được đặt tại Constantinopoli tồn tại mãi cho tới thế kỷ V. Các hoàng đế Kitô giáo tuy đôi khi thẳng tay với bè phái này, nhưng vốn phải thận trọng và kiêng nể họ.

5. Bè phái Donatus và Giáo hội Phi châu (thế kỷ IV)

Những chủ trương xung khắc nhau về kỷ luật đã xảy ra trong Hội thánh sau cuộc bách hại của Decius (251), lại bộc phát ác liệt vào nửa thế kỷ sau, trong khi DiocletiArius thôi cấm đạo (305) ở Phi Châu. Một luồng d­ư luận ác cảm với các kẻ bị tố cáo, có khi đúng có khi sai, là đã nộp Sách thánh và Chén thánh cho nhà cầm quyền: kẻ bội phản. Ở Roma, đức Thánh Cha Marcellin (296-304) phải đích thân sửa lại những sai lầm, do chủ trương khoan hồng thái quá dưới thời đức Caiô, vị tiền nhiệm. Nhưng ở Phi châu, những phần tử quá khích, vốn tiếng khắt khe, đã đi tới chỗ đoạn giao với hàng Giáo phẩm: đó là giáo phái Melecius ở Ai Cập,[10] Donatus ở Carthago. Nếu giáo phái Novatianus là một Giáo hội lạnh lùng, kiêu hãnh, thì Giáo hội ly khai Phi châu lại tỏ ra hung hăng: họ nóng nảy, không tha thứ để báo thù và sẵn sàng đổ thêm dầu vào lửa. [11]

Tuy nhiên, ban đầu chỉ có sự vận động dư luận nhằm bôi nhọ đức giám mục Mensurius thành Carthago, và gây tiếng vang sang xứ Numidia (Algeria ngày nay). Nhưng khi Mensurius qua đời năm 311, cuộc khủng hoảng bắt đầu bằng sự chống đối giám mục Cecilianus người kế vị Mensurius; đó là những hành động rối loạn, la ó của bọn người tham vọng, những lãnh tụ phong kiến. Dưới sự chỉ huy của Donatus (355), người đã đ­ược đồng đảng bầu làm giáo chủ Carthago và tự xưng là Donatus Cả, biệt hiệu Casa Nigra (Lều Đen). Nhóm chống đối không những tố cáo đời sống quá khứ của Cecilianus, mà còn chỉ trích đức giám mục Pelix thành Aptongo, người đã tấn phong cho ông. Họ kết án: “Tất cả các linh mục công giáo liên kết với bọn rối đạo, công khai chống lại các đấng tử đạo, họ là những người bất xứng với sứ mạng, các bí tích họ làm đều bất thành”. Suốt 18 tháng liền, cuộc phiến động đã lôi kéo phần lớn giáo dân Phi châu về phe chối bỏ quyền giám mục Cecilianius.

Khi nghe biết tin này, hoàng đế Constantinus chỉ muốn tìm một giải pháp ôn hòa làm ổn thỏa hai bên. Nhiều cuộc điều tra, theo dõi để tìm hiểu các lời tố cáo cũng như những điều than trách. Công việc tiến hành, một tòa án gồm các giám mục Gaulois và Ý Đại Lợi hội tại điện Latran, dưới quyền chủ tọa của đức Thánh Cha Miltiađê (311-314), một hội đồng giám mục Tây phương họp tại Arles (314), rồi một ủy ban điều tra dặc biệt gồm hai giám mục được hoàng đế tín nhiệm, tất cả đều tuyên bố những lời tố cáo Cecilianus và Felix thành Aptongo là vô căn cứ. Năm 316, một chiếu chỉ của hoàng đế càng công khai xác nhận như trên. Song đó không phải là cách dàn hòa mà phe Donatus mong muốn.

Thấy mình bị bác bỏ, Donatus quyết chống trả tới cùng, ông hành động một cách cuồng loạn, và cuộc tranh chấp chuyển từ lãnh vực tôn giáo sang chính trị. Các hoàng đế thấy quyền mình bị khinh thường, bèn dùng võ lực. Đã hai lần, năm 317 Constantinus, năm 347 Constantius phải dùng đến quân đội đàn áp “phiến loạn”. Một sai lầm đáng tiếc, bởi vì quân sĩ thời ấy phần đông còn ngoại đạo, nên đã không tránh được những hành động tàn nhẫn, nhiều vụ phạm thánh, giết người (cả giám mục bị đánh đập trước bàn thờ); những hành động điên khùng này, thêm vào đó những thủ đoạn tuyên truyền, làm người ta tưởng bè phái Donatus bị ức hiếp bất công nên phải nổi dậy. Vốn sẵn một bầu huyết cuồng nhiệt, lại được các lãnh tụ kích thích lòng kiêu căng và sự cuồng nhiệt, người Phi châu sẵn sàng chịu chết, và Giáo hội Donatus tự hào với thế giới là Giáo hội duy nhất và chính thống: “Giáo hội tử đạo”.

Người ta đã cố tìm nguyên nhân của cuộc xung đột tôn giáo này, và nhận thấy có sự tự ái của dân Phi châu đối với người Roma; rồi nhiều vụ tranh chấp thường bắt nguồn từ sự khủng hoảng xã hội và chính trị. Xét về một vài khía cạnh, bè Donatus xuất hiện nh­ư một cuộc vùng dậy của dân quê nghèo khổ chống lại giới đại t­ư bản. Năm 362, khi Julianus công bố quyền tự do bình đẳng giữa mọi tôn giáo, thì bè Donatus sau một thời gian 15 năm bị bịt miệng, lại vùng lên, hung hăng, cố chấp, cự lại Giáo hội Roma mà họ vẫn căm thù. Trong 40 năm cuối thế kỷ IV, nhờ có những nhà lãnh đạo tài ba nh­ư Parmemanus, Tyconius, giáo phái này đã phục hồi nhanh chóng.

Tuy nhiên, áp lực của các hoàng đế, những biến chuyển vế kinh tế, rồi sự rạn nứt khá trầm trọng của giáo phái, là những sự kiện thuận lợi để giải quyết vấn đề. Nhiều người ôn hòa nhận thấy có sự vô lý và gương xấu trong việc chia rẽ, hận thù giữa hai hàng giáo sĩ cùng xưng một đức tin: tại sao người ta không thể quên đi mối bất hòa xưa? Hai vị giám mục nổi tiếng, Aurelius thành Carthago và thánh Âu tinh thành Hippone, đã cùng nhau tìm biện pháp hòa giải. Sau khi đưa ra ánh sáng những sự kiện lịch sử, trình bày thật đứng đắn các tài liệu của Giáo hội Công giáo, hai vị đã gạt ra ngoài tất cả mọi thiên kiến của đối phương, chứng minh sự truyền thống, thánh thiện và phổ thế của Hội thánh. Những cuộc thương thuyết diễn tiến từ năm 401 đến 403 vẫn không đi đến kết quả. Các lãnh tụ của bè Donatus phủ nhận tất cả những sáng kiến và đề nghị của bên Công giáo.

Mãi đến ngày 6 tháng 5 năm 411 mới triệu lập đ­ược tại Car­thago một công đồng gồm 500 giám mục thuộc hai bên: Donatus và Công giáo. Các nhà hộ giáo của Donatus muốn tranh biện từng điểm một, song đặc sứ đại diện hoàng đế làm áp lực. Cuối cùng, một thỏa ước hình nh­ư không hề có trong lịch sử được đ­ưa ra để giải quyết: các giáo sĩ Donatus giữ nguyên chức vụ khi trở lại Giáo hội Công giáo. Nhiều lãnh tụ vẫn không chịu, nhưng họ bị cô lập; giáo dân của họ lũ lượt bỏ họ để trở về với Hội thánh. Từ đấy, giáo phái ít là về pháp lý không còn nữa. Nhưng hậu quả 100 năm biến động còn đấy: hàng giáo sĩ công giáo bị bêu xấu, đức tin của dân chúng bị lung lạc, lòng đạo của tín hữu sa sút.

 
II

GIÁO PHÁI ARIUS VÀ ĐẠI CÔNG ĐỒNG NICEA

1. Công đồng Nicea (325) lên án lạc thuyết Arius.

Giáo phái Arius là một trong những thử thách nặng nề và đáng sợ nhất, mà Giáo hội thời Th­ượng cổ phải đối phó. Trong gần một thế kỷ, nó gây ra những cuộc tranh luận sôi nổi về Thiên tính Chúa Kitô, mà cả hai bên: bên Công giáo cũng nh­ư phe Arius đều không nhượng bộ nhau. Nhiều giáo phụ Công giáo có những thái độ anh hùng, sẵn sàng hy sinh tính mạng để bảo vệ đức tin. Nhiều người có đầu óc và có địa vị đã tiếp tay cho giáo phái với những lời tuyên truyền và tranh đấu rất khôn khéo, mềm dẻo. Giáo thuyết Arius phát sinh vào một thời giáo dân đang có đức tin rất hăng nồng, mong muốn tìm hiểu các vấn đề tín lý, đã tạo nên một khung cảnh,. mà thời đại vô thần và đức tin yếu kém của chúng ta lấy làm khó hiểu. [12]

Arius người xứ Libya, đã từng theo học với giáo sư Lucianus ở Antiokia. Ông có bộ óc thông minh, lý luận cứng rắn và thâm sâu đương đầu với đối phương một cách rất bình thản. Thêm vào đó hình dáng khắc khổ nh­ư một nhà tu hành, có sức thu hút các thanh thiếu niên bằng những giọng điệu ngọt ngào thấu tận tâm can họ. Năm 310, ông thụ phong linh mục và được cử coi sóc giáo xứ Baucalis, ngoại ô thành Alexandria. Tại trung tâm thương mại và văn hóa này không mấy chốc Arius nổi danh là nhà giảng thuyết, hấp dẫn được nhiều thính giả. Từ đây, ông bắt đầu đưa ra nhiều quan điểm mới về giáo lý.

Năm 321, khi mở đầu cuộc khủng hoảng, Arius là một ông già 60 tuổi. Cũng như nhiều lạc thuyết khác, giáo thuyết Arius bắt đầu với một quan điểm trung thực: Thiên Chúa là Đấng duy nhất và tự hữu, không thể sinh ra bởi nguyên nhân nào khác. Nhưng ông nói thêm: Thiên Chúa không thể thông bản tính mình cho ai được, vì nếu chủ trương khác, tức là phủ nhận Thiên Chúa, Đấng đơn thuần duy nhất. Bởi ông kết luận tất cả mọi vật ngoài Thiên Chúa đều là thụ tạo, trong đó có cả Đấng Kitô, Ngôi Hai Thiên Chúa. Theo Arius, Chúa Kitô không phải là Thiên Chúa, không ngang hàng không đồng bản tính với Ngôi Cha. Ngài chỉ là một tạo vật hoàn hảo nhất, có trước thời gian, nhưng không phải vô thủy vô chung. Ngôi được chọn làm Con Thiên Chúa, được tham dự Thiên tính, được đặt làm trung gian giữa Thiên Chúa và loài người. Arius mượn lời trong Phúc âm thánh Gioan: “Cha Ta cao trọng hơn Ta” (XIV, 28), để minh chứng sự xa cách giữa Chúa Cha và Chúa Con.

Arius đã thuyết phục được các giám mục bạn học của ông ở Đông phương, phần lớn là môn đệ của Lucianus. Ông còn gây nhiều ảnh hưởng trong nhóm nghiêm túc chủ nghĩa Melecius ở Alexandria. Giới phụ nữ thành này hoan nghênh ông, vì được nghe một sự giải thích dễ hiểu về mầu nhiệm chính yếu và cao siêu nhất. Sau hết ông thành công trong giới bình dân và thợ thuyền, những người coi ông là bậc thánh... Tuy nhiên, ngay từ đầu Arius đã bị đả kích bởi hàng Giáo phẩm xứ Libya và Ai Cập, nhất là thánh Alexandrô, giám mục thành Alexandria. Năm 322, công đồng miền họp tại Alexandria có gần 100 giám mục tham dự, trong đó bên Arius cũng nh­ư bên chống đối được tự do trình bày chủ trương của mình. Cuộc tranh luận rất sôi nổi, kết quả: hầu hết các giám mục đứng về phía thánh Alexandrô kết án Arius, khiến ông phải rời bỏ Alexandria đến trú ngụ ở Cesarea (Palestina) với giám mục Eusebius, người ủng hộ ông. Ở đây, Arius lập bè phái và được sự che chở của giám mục Eusebius, thành Nicomedia. Thánh Alexandrô nghe tin đó, liền gởi thư cho các giám mục, trình bày công việc của công đồng Alexandria và tố cáo hai giám mục che chở kẻ bị kết án. Từ đó, cuộc tranh luận trở nên công khai làm xôn xao các xứ Syria, Palestina và Tiểu Á.

Hoàng đế Constantinus tỏ ra thiếu bình tĩnh muốn dập tắt cuộc tranh luận, mà có lẽ ông chưa hiểu tầm quan trọng của vấn đề. Ông cho đây chỉ là truyện cãi lộn, vô ích và nguy hại đến an ninh chung. Sau khi bàn hỏi vị cố vấn thân tín, đức cha Osio thành Cordoba, Constantinus quyết triệu tập một đại Công đồng gồm các giám mục trong đế quốc, nhằm xác định những điều phải tin. Để thành sự chia rẽ, chính hoàng đế đứng đầu tổ chức và viết giấy mời từng giám mục. Đây cũng là cơ hội để ông được tiếp xúc với các vị chủ chăn và các bậc anh hùng đức tin, tức những người có nhiều ảnh hưởng tinh thần đối với dân chúng, đồng thời để tỏ ra ông là người bảo trợ và ân nhân của Hội thánh, trong khi ông tin vận mạng Hội thánh từ nay gắn liền với vận mạng đế quốc.

Theo lời mời của hoàng đế, trên 230 giám mục - có lẽ tới 318 vị từ các nơi trên thế giới đến họp tại Nicea (20.5.325). Đức Thánh Cha Silvestrê vì già yếu không đến được, đã cử hai đức ông Vitus và Vincentius làm đại diện; song các phiên họp được đặt dưới sự điều hành của ba giám mục: Osio thành Cordoba, Eusthates thành Antiokia và Eusebius thành Cesarea. Cuộc tranh luận kéo dài một tháng và diễn tiến trong ôn hòa, Arius cũng được tham dự để tự bênh vực mình. Một bản Tuyên xưng đức tin, đúc kết bởi những kinh xưng đức tin mà các anh em tân tòng quen đọc trước khi chịu phép Rửa, được đem ra thảo luận và biểu quyết:

“Tôi tin kính một Thiên Chúa là cha toàn năng, Đấng tạo thành trời đất muôn vật hữu hình và vô hình. Tôi tin kính một Chúa Giêsu Kitô Con Một Thiên Chúa, sinh bởi Đức Chúa Cha từ trước muôn đời. Người là Thiên Chúa bởi Thiên Chúa, ánh sáng bởi ánh sáng, Thiên Chúa thật bởi Thiên Chúa thật. Được sinh ra mà không phải được tạo thành, đồng bản tính (homoousios, consubstantialis) với Đức Chúa Cha... Vì loài người và để cứu rỗi chúng tôi, Người đã từ Trời xuống thế”. “Hội thánh Công giáo tuyên án phạt vạ tuyệt thông những ai nói rằng: Chúa Giêsu Kitô có từ trước muôn đời, và những ai nói rằng: Trước khi Người sinh ra, Người chưa có, và những ai nói rằng: Người bởi không hoặc bởi bản thể khác mà được tạo dựng”. [13]

Tất cả các nghị phụ đều ký nhận bản tuyên xưng đức tin của Nicea, trừ 5 vị: trong đó, ba ông sợ phải đi đày cũng xin ký theo, chỉ còn hai ông cùng với Arius bị trục xuất khỏi Hội thánh và l­ưu đày tại vùng sơn cước Persia. Ba giám mục ký tên vì sợ là Eusebius thành Nicomedia, Theognis thành Nicea và Maris thành Calcedonia ba ông này đến sau rút lại chữ ký và hành động chống Công đồng tức thì cả ba bị phát lưu sang xứ Gallia. Năm 326, thánh Alexandrô qua đời, phó tế Athanasiô, lên thay thế làm giáo chủ Alexandria (295-373), và trở thành “người hùng” của Công đồng Nicea.

2. Bè Arius chống lại Công đồng Nicea:
từ Sardica (347) đến Sirmium (351-359) và Rimini (359)

Năm 328, nhờ có sự can thiệp của Constantia em gái của hoàng đế và là người có cảm tình với giáo phái, Arius được tha về sau khi ký một bản Tuyên x­ưng đức tin mập mờ. Các giám mục bị lưu đày cũng được gọi về. Chỉ vào khoảng 10 năm sau, tình thế đổi ngược hẳn: bè Arius lại vùng lên, suốt một nửa thế kỷ nó đảo lộn trật tự Giáo hội, gây ra những chia rẽ trầm trọng. Sự kiện này là do hành động khéo léo và kiên nhẫn của Arius, và sự triệt để ủng hộ của nhiều nhân vật nổi tiếng như Eusebius thành Nicomedia. Trước đây họ đ­ưa ra nghi vấn: Những danh từ dùng trong Công đồng Nicea có chính xác và hợp lý không? Danh từ đồng bản tính (homoousios, consubstantialis) dùng để định nghĩa một quan điểm thuộc siêu hình, có trong Kinh Thánh không? Phải chăng người ta được dùng tiếng nói của triết học để xác định một chân lý mặc khải? Đồng thời, họ đưa ra những luận điệu mới nhằm đánh đổ danh từ homoousios (đồng bản tính) của Nicea.

Nhiều vụ kết án một cách độc đoán, nhằm loại những đối thủ lợi hại của Arius. Các giám mục Eusthates thành Antiokia, Asclepias thành Gaza, Eutropius thành Andrinopoli lần lượt bị kết án lưu đày. Nhưng thánh Athanasiô mới là đối thủ đáng sợ nhất của Arius, ngài cương quyết không cho Arius trở về Alexandria. Năm 335, bè Arius tổ chức công đồng Tyro nhằm đánh đổ thánh nhân bằng đường lối vu khống những tội như sát nhân, loạn luân; song vô hiệu vì chính những lời tố cáo ấy đã quật lại họ. Nhưng rồi Athanasiô cũng bị hoàng đế Constantinus coi nh­ư một người quấy phá trật tự, nên đã ra lệnh đày người đi Trèves. Công đồng Tyro được rời sang Gierusalem, tuyên bố miễn xá cho Arius, khiến ông trở thành kẻ chiến thắng được dân chúng hoan nghênh đón rước. Nhưng khi vị linh mục Ai Cập này sửa soạn bước vào thánh đường thành Constantinipoli cách rất trọng thể, thì lâm bệnh chết.

Năm 337, hoàng đế Constantinus băng hà, đế quốc được trao cho hai con: Constans cai trị bên Tây, Constantius cai trị bên Đông. Constantius không được nh­ư cha, ông để mặc các giám mục cảm tình với bè Arius tự do hành động. Eusebius thành Nicomedia và Eudoxius thành Constantinopoli, những nhà thần học cố vấn triều đình, hết sức cổ động cho lạc thuyết Arius thành quốc giáo. Cũng năm 337, thánh Athanasiô được trở về Alexandria, dân chúng hân hoan đón rước. Bè Arius lúc này có Eusebius điều khiển, lại tìm cách trục xuất thánh nhân bằng vu khống và võ lực, để đưa Gregorius người xứ Cappadocia lên tòa giám mục Alexandria (340).

Năm 347, theo sáng kiến của hoàng đế Constans, một công đồng được triệu tập tại Sardica (Sofia ngày nay) trong xứ Thracia, nhằm chấm dứt các truyện bất bình đã từng làm hại đức tin và chia rẽ Hội thánh. Công đồng này tuy không đông (khoảng 160) bằng Công đồng Nicea, nhưng các nghị phụ đều là những đại diện cho hàng Giáo phẩm Đông cũng nh­ư Tây phương. Bên Đông phương người ta nhận thấy có các giám mục thành Antiokia, Nicomedia Calcedonia; còn Tây phương có các giám mục thánh Trèves, Aquilea, Ravenna, Milan, Cordoba và các khâm sai từ Roma. Đức cha Osio thành Cordoba được đức Thánh Cha Giuliô I (337-352) cử ngồi ghế chủ tọa. Phe Arius cũng đến, mang theo một sĩ quan của Constantius, song đức cha Osio không cho viên sĩ quan này vào, khiến cả phe rút lui. Nhiều người tin tưởng vào các phiên họp, miễn là đôi bên cùng thảo luận nghiêm chỉnh.

Nhưng sự kiện sau đây xảy ra đã tố cáo các giám mục Đông phương tới họp với chủ đích phá Công đồng. Trước khi cuộc tranh luận bắt đầu, các nghị phụ Đông phương đòi ra vạ tuyệt thông cho Athanasiô. Và Công đồng hoàn toàn bế tắc, khi các vị đó đề nghị lên án cả đức Thánh Cha Giuliô và hai giám mục thành Cordoba và Sardica nữa. Họ liên kết với nhau thành một khối và rút lui, để tổ chức một công đồng riêng ở Philippopoli. Chỉ vì ác cảm với Athanasiô và có lẽ vì không thấu rõ hậu quả việc mình làm, các ông đã sa vào cạm bẫy của các đồ đệ Arius. Công đồng Sardica vẫn tiếp tục, tuyên bố Athanasiô vô tội, truất phế giám mục tiếm quyền ở Alexandria, rút phép thông công những người đứng đầu bè Arius, Công đồng bế mạc, thánh Athanasiô trở về Alexandria.

Năm 350, Constans băng hà, Constantius nắm trọn quyền đế quốc, ông theo quan điểm của các hoàng đế Roma x­ưa, đặt mình làm Giáo chủ tối cao, tất cả phải ở dưới quyền ông, nghĩa là ông giành luôn quyền giải quyết các vấn đề tôn giáo. Năm 351, Constantius triệu tập công đồng Sirmium, để nghiên cứu và soạn thảo một bản Tuyên x­ưng đức tin mới sẽ mang tên ông[14]. Kết quả một bản Tuyên xưng được thông qua: "Chúng tôi tin một Thiên Chúa duy nhất là Cha toàn năng và Con Một Ngài, Chúa Giêsu Kitô sinh bởi Chúa Cha từ trước muôn đời, Thiên Chúa bởi Thiên Chúa, Ánh sáng bởi Ánh sáng, bởi Người mà mọi vật được tạo thành... Ngôi Lời và Khôn ngoan, Ánh sáng và Sinh lực”. Nhưng hai cột trụ của bên công giáo, đức Thánh Cha Liberiô (352-366) và thánh Athanasiô, không nhìn nhận bản Tuyên xưng có những danh từ không chính xác đó.

Biết rằng đánh đổ giám mục thành Alexandria dễ hơn là Giáo hoàng Roma, Constantius bèn tổ chức một công đồng ở Arles (352), dùng võ lực bắt đức Thánh Cha và các giám mục Công giáo kết án Athanasiô. Chính sách áp bức đó đem lại kết quả: công đồng lên án Athanasiô. Để phản đối, năm 355 đức Thánh Cha hội công đồng Milan. Cũng nh­ư ở Arles, Constantius can thiệp bằng sức mạnh. Những giám mục chống lại đều bị lưu đày, trong đó có Lucifer thành Cagliari, Eusebius thành Vercellis, Dionisius thành Milan, Osio thành Cordoba, thánh Hilariô thành Poitiers, cả đức Thánh Cha Liberiô cũng chịu đày đi Bêrea, xứ Thracia. Thánh Phaolô thành Constantinopoli bị đưa đi Cucusa (Coscan ngày nay) và chết ở đó. Constantius còn ra lệnh bắt thánh Athanasiô, nhưng nhờ có dân chúng che chở, thánh nhân trốn thoát vào sa mạc sống với các vị tu hành (356), chép nhiều sách chống bè Arius, như cuốn Hộ giáo gởi Constantius, Biện hộ cuộc đào tẩu, Lịch sử bè Arius, Luận thuyết I-III chống bè Arius. Thánh Hilariô lợi dụng thời gian sống đày ải ở Phrygia, viết hai cuốn : Bàn về Chúa Ba Ngôi và Bàn về Công đồng.

Bè Arius thành công, nhưng bắt đầu chia thành ba khuynh hướng tùy theo danh từ họ dùng. Phe chủ trương “thuyết Arius thuần túy” của Aetius, Eunomius và Eudoxius thành Constantinopoli, dùng danh từ anomoios (khác nhau về bản tính), dạy rằng Chúa Con khác Chúa Cha về bản tính. Đối lập với phe trên là khuynh hướng homoiousios (giống nhau về bản tính), chủ trương Chúa Con giống Chúa Cha về bản tính. Phe này có Basilius thành Ancyra (Ankara) và tự cho mình thuộc bên công giáo, nhưng không muốn nhận danh từ homoousios (đồng bản tính) sợ nghiêng về lạc thuyết Sabellius. Phe thứ ba là homoios (giống nhau) muốn làm trung gian giữa hai phe trên và tất cả những người không bằng lòng với danh từ homoousios của Nicea. Danh từ homoios có một nghĩa trống, họ muốn nói: Chúa Con giống Chúa Cha chứ không xác định giống về phương diện bản tính. Phe này còn được gọi là Semi-Arius có Acarius thành Cesarea dẫn đầu.

Ban đầu, phe Arius thuần túy có vẻ thắng thế vì được Constantius yểm trợ. Trong công đồng Sirmium II (357), họ đưa ra một bản tuyên xưng sặc mùi Hạ phục thuyết (Subordinationisme) : “Không còn nghi ngờ gì nữa, chắc chắn Chúa Cha cao trọng hơn Chúa Con. Ngài vượt trên Chúa Con về uy danh, quyền bính, vinh quang và cả về tước hiệu làm Cha của Ngài”. Họ còn cấm không được dùng danh từ homoousios hay homoiousios.

Nhưng phe homoiousios phản pháo kịch liệt, năm 358 Basilius thành Ancyra tổ chức công đồng Sirmium III: tuyên bố Chúa Con giống Chúa Cha về bản tính, và thuyết phục được Constantius. Để nắm chắc thắng lợi, phe này bắt tay với đức Thánh Cha Liberiô và hàng giáo sĩ Gaulois. Đức Thánh Cha lúc đó đang sống l­ưu đày ở Bêrea, được đ­ưa đến Sirmium. Bị lôi cuốn, ngài bằng lòng kết án những ai muốn lợi dụng danh từ homoousius để đưa thuyết Sabellius trở lại, và những người chủ trương Chúa Con khác Chúa Cha về bản tính. Làm nh­ư thế, đức Liberiô không đi trái với đạo lý Công giáo, hành động trước kia và sau này biện minh cho ngài. [15] Nhưng sự thực ngài đã vô tình rơi vào mưu kế của phe homoiousios. Đức Thánh Cha được trở về Roma. Basilius yêu cầu hoàng đế giúp triệu tập đại Công đồng Nicea II, trong đó sẽ vận động để danh từ của ông được công nhận vào bản Tuyên xưng đức tin. Nhưng Thiên Chúa quan phòng để công việc đó không thành. Lợi dụng lúc thắng thế, Basilius ra lệnh đày những giám mục đứng đầu phe Arius thuần túy, như Aetius, Eunomius, Eudoxius.

Thấy thế, phe thứ ba xuất hiện, cho rằng vấn đề không thể giải quyết được với danh từ Basilius thành Ancyra, đó là phe dùng danh từ homoios. Năm 329, họ tổ chức công đồng Sirmium IV và đưa ra bản tuyên xưng: “Chúa Giêsu giống Chúa Cha theo nh­ư Thánh Kinh”. Với công thức này, họ hy vọng sẽ dung hòa được cả thế giới Kitô giáo. Cũng năm đó, được sự ủng hộ của Constantius họ triệu tập công đồng Rimini bên Tây phương và một công đồng khác ở Seleucia bên Đông phương. Bằng thuyết phục, âm mưu, đe dọa, phe này đã đạt mục đích là gạt bỏ những danh từ, mà họ cho là có sự gian lận để được một đại Công đồng thừa nhận. Phe thứ ba homoios đã thành công, vì trong hai công đồng Rimini (400 giám mục) và Seleucia (550 giám mục), danh từ homoousios (đồng bản tính) bị loại bỏ. [16]

Để thay thế cho Nicea, công đồng Rimini đưa ra công thức: “Ngôi Con giống Ngôi Cha nh­ư Thánh Kinh dạy”, còn công đồng Seleucia thừa nhận bản Tuyên xưng của Antiokia, xác nhận Bản tính Thiên Chúa và Vương quốc vĩnh cửu của Ngôi Con. Chỉ vì muốn bác bỏ Nicea và ác cảm với Athanasiô, mà người ta đã bẽ cái lầm khi từ chối một công thức đã được nghiên cứu cẩn thận, để chọn lấy những công thức khác rườm rà, mập mờ, kém chắc chắn, khiến người ta vẫn có thể đặt lại vấn đề Thiên tính của Ngôi Hai.

3. Giáo phái Arius tan dần và chấm dứt bởi đại Công đồng Constantinopoli (381)

“Cả thiên hạ bỡ ngỡ khi thấy mình rơi vào thuyết Arius!”. [17] Lời của thánh Gieronimô nói lên hậu quả của 25 năm tranh luận và xáo trộn. Tình hình tôn giáo thật thê thảm: tín lý, kỷ luật, phẩm trật, tất cả nh­ư lâm vào “mê hồn trận”. Những vi truất ngôi hàng loạt, lật đổ những vị chủ chăn đáng kính; những vụ tấn phong bừa bãi và thay thế vào đó những người xa lạ hoặc bất xứng. Tại giáo đô, Felix đoạn quyền đức Thánh Cha Liberiô, vị Giáo hoàng đang ở chốn tù đày. Phe thắng thế “thuyết phục” được hai nhân vật quan trọng: đức giáo chủ tuổi tác Osio thành Cordoba và đức Thánh Cha Liberiô. Osio, trên 90 tuổi, hình nh­ư đã ký nhận công thức tại công đồng Sirmium II (357); Liberiô, bị bao vây, mệt nhọc sau hai năm l­ưu đày, đã hy sinh Athanasiô.

Nhưng chính lúc người ta tưởng bè Arius đạt thắng lợi, lại là lúc bè này đi dần vào tan rã, nhất là lừ khi hoàng đế Constantius băng hà năm 361, Athanasiô trong những năm bị đày ở Trèves Hilariô và Eusebiô thành Vercellis trong thời gian l­ưu đày bên Đông phương đã trình bày cho nhiều giới về tầm quan trọng của vấn đề, sự nguy hiểm của lạc thuyết. Nay chỉ cần Giáo hội được trả lại tự do là tức khắc tình thế sẽ đổi ngược lại.

Năm 361, để thi hành chính sách gây chia rẽ nội bộ Giáo hội, tân hoàng đế Julianus (361-363) cho các giám mục công giáo cũng như bè Arius đang bị l­ưu đày được trở về. Ông tưởng hai lực lượng này sẽ chống nhau, tiêu diệt nhau. Nhưng Julianus đã lầm. Thánh Athanasiô, thánh Hilariô và thánh Eusebiô trở về đã làm cán cân nghiêng hẳn về bên công giáo. Ở Tây phương, hai thánh Hilariô (367) và Eusebiô (370) đã thuyết phục được hàng giáo sĩ Gaulois và Ý Đại Lợi trở về với Công đồng Nicea. Nhiều công đồng địa phương được tổ chức: toàn thể Tây phương cương quyết bài trừ lạc thuyết. Trong khi đó, thánh Athanasiô hăng say hành động và cũng đạt kết quả nơi hàng giáo sĩ Ai Cập và Palestina (công đồng Alexandria 362). Ngoại trừ phe Arius thuần túy, còn hầu hết xin nhìn nhận Công đồng Nicea. [18] Lực lượng bè Arius mỗi ngày thêm suy yếu. Nhưng một sự tiếp viện bất ngờ, hoàng đế Valens (364-378) cai trị đế quốc Đông phương, nghiêng theo chính sách của Constantius ủng hộ phe Arius. Ông ra lệnh đày các giám mục Công giáo, thánh Athanasiô một lần nữa phải rời khỏi Alexandria gần một năm. Dầu vậy, bè Arius không thể trở lại mạnh mẽ với chủ trương thuần túy và cố chấp của họ.

Những người theo khuynh hướng đối lập hay khuynh hướng dung hòa, nhờ sự khéo léo của ba giáo phụ xứ Cappadocia, lục tục trở về với giáo lý công giáo. Đó là ba thánh Basiliô (379), Gregori Nazianzen (390) và Gregori Nyssen (395). Các vị hoàn toàn trung thành với Công đồng Nicea, trong khi tìm ra một lối trình bày mới. Có hai cách trình bày tín điều Chúa Ba Ngôi: hoặc nhấn mạnh về Bản tính duy nhất (una ousia), hoặc nhấn mạnh vào sự phân biệt Ngôi vị (treis hypostases). Trước kia, các giáo phụ thường chú trọng về Bản tính, tin rằng không có sự khác biệt về Bản tính trong Ba Ngôi. Nhưng các giáo phụ xứ Cappadocia nhấn mạnh vào sự phân biệt giữa Ngôi vị: Thiên Chúa Ba Ngôi, nhưng Ba Ngôi đồng Bản tính. Để chống chủ trương của Arius: “Chúa Con khác Chúa Cha về Bản tính”, các giáo phụ Nicea phải đặt trọng tâm vào danh từ đồng Bản tính. Bây giờ người ta lo ngại sa vào lạc thuyết Sabellius: “Chúa Cha và Chúa Con cùng một Ngôi vị” nên ba giáo phụ Cappadocia cho rằng cần nhấn mạnh sự “phân biệt về Ngôi vị”.

Vấn đề gai góc và khó hiểu là danh từ. Danh từ homoousios (đồng bản tính) không được một số người nhìn nhận, vì cho rằng danh từ đưa tới lạc thuyết Sabellius. Thực ra chỉ vì người ta không xác định rõ ý nghĩa của danh từ. Họ nhầm lẫn tiếng ousia (bản tính) với tiếng hypostasis (ngôi vị), cho danh từ homoousios cũng có nghĩa như homohypostasis (đồng ngôi vị) như chủ trương của Sabellius. Nay các giáo phụ xứ Cappadocia ấn định rõ rệt: una ousia (một bản tính), treis hypostases (ba ngôi vị). Vấn đề danh từ trước đây gây bao rối ren, đã được giải quyết. Nhưng phong trào trở lại Công giáo bị cản trở bởi chủ trương “nghiêm trị” của phe đức giám nục Lucifer thành Cagliari: không tha thứ những người đã xúc phạm đến Chúa, những người đã sa ngã tại Rimini phải rửa tội lại. Nhưng thánh Athanasiô, tại công đồng Alexandria (362), đã tuyên bố: “Chỉ đòi họ thành thật bỏ lạc thuyết”. Năm 378. Valens băng hà, bè Arius không còn người nâng đỡ, đi dần vào chỗ diệt vong với nhát búa quyết định của đại Công đồng Constantinopoli (381). [19]

Thời này, ngoài lạc thuyết Arius, còn có lạc giáo về Chúa Thánh Thần, con đẻ của bè Arius, họ chủ trương Chúa Thánh Thần chỉ là một tạo vật như Chúa Con và còn kém hơn. Từ năm 360, đã có một số giám mục phe Arius tung ra chủ trương này. Với sự đỡ đầu của Macedonius giám mục Constantinopoli, và Marathon giám mục Nicomedia, thuyết này bành trướng khá mạnh. Cần phải được ngăn cản.

Năm 382, hoàng đế Theodosius (379-395) triệu tập đại Công đồng Constantinopoli, gồm 150 giám mục công giáo Đông phương và 36 giám mục phe Macedonius. Công đồng đặt dưới quyền chủ tọa của ba vị liên tiếp: giám mục Melecius thành Antiokia, thánh Gregori Nazianzen giám mục thành Constantinopoli, giám mục Nectar. Không có đại diện nào của đức Thánh Cha Đamasô I (366-384) đến dự. Trong những phiên họp đầu tiên, thấy con số của mình quá ít, các giám mục phe Macedonius đã rút lui. Kết quả, Công đồng nhìn nhận giáo thuyết Nicea, và thêm vào bản Tuyên xưng đức tin của Nicea về Chúa Giêsu như sau: “Bởi phép Đức Chúa Thánh Thần, Người đã nhập thể trong lòng Trinh Nữ Maria, và đã làm Người. Người chịu đóng đinh vào thập giá vì chúng tôi, chịu khổ hình và mai táng thời Phongxiô Philatô”. Về Chúa Thánh Thần, thêm câu: “Tôi tin kính Đức Chúa Thánh Thần là Thiên Chúa, và là Đấng ban sự sống, Người bởi Đức Chúa Cha và Đức Chúa Con mà ra. Người cùng được phụng thờ và tôn vinh với Đức Chúa Cha và Đức Chúa Con. Người đã dùng các ngôn sứ mà phán dạy”.

Vì không xác định danh từ và quan niệm về vấn đề Nhiệm xuất của Chúa Thánh Thần: bên Tây dùng công thức “a Patre Filioque procedit” (Bởi Đức Chúa Cha và Đức Chúa Con mà ra), còn bên Đông dùng: “a Patre per Filium procedit” (Bởi đức Chúa Cha qua đức Chúa Con mà ra). Sự khác biệt nhỏ mọn đó sẽ đưa đến cuộc tranh luận sau này về vấn đề Filioque. Dầu sao năm 381 cũng là niên hiệu khai tử cho lạc thuyết Arius sau 60 năm làm xiêu bạt con thuyền Giáo hội.

III

NHỮNG LẠC THUYẾT VỀ NGÔI HAI NHẬP THỂ

1. Giáo thuyết Nestorius và đại Công đồng Epheso (431)

Tiền bán thế kỷ V, dưới triều Theodosius II (408-450), những cuộc tranh luận về mầu nhiệm Ngôi Hai Nhập thể diễn ra rất sôi nổi tại đế đô Constantinopoli, và thường có bàn tay của giáo chủ thành Alexandria can thiệp; khiến vấn đề càng thêm gây cấn. Alexandria và Constantinopoli bấy giờ ở trong một khung cảnh đối lập nhau.[20] “Giáo hoàng thành Alexandria”, đó là danh từ mỗi khi nói đến vị giáo chủ xứ Ai Cập, vốn có uy thế từ lâu, cả hoàng đế cũng phải kiêng nể. Với một nguồn tài chính dồi dào trong tay, vị giáo chủ Alexandria chỉ cần hô một tiếng là toàn dân sát cánh đi theo. Uy quyền của Alexandria còn có cả một đạo binh lớn gồm các “khổ tu sĩ trên sa mạc” cùng những nhà hộ giáo rất “chính thống”, sẵn sàng nghe lệnh, sẵn sàng ứng chiến. Người phải đương đầu với vị giáo chủ nói trên là giám mục Constantinopoli. Các vị thường là những nhà giảng thuyết lừng danh và thánh thiện, được chính quyền kính nể, và dành cho nhiều quyền lợi. Nhưng có hai sự kiện luôn luôn đe dọa vị giáo chủ của đế đô: trước hết là sự nông nổi của dân chúng, sự thiếu kỷ luật của hàng tu sĩ; nhưng nguy hiểm hơn cả là sự ủng hộ của một hoàng đế tính tình bất nhất.

Đứng giữa Constantinopoli và Alexandria là giám mục thành Antiokia và các giám mục xứ Syria, Pont và Tiểu Á. Các vị này muốn đóng vai hòa giải, nhưng vì thiếu lãnh tụ tài ba, lại thiên về một thần học quá vụ hình thức, nên chẳng dem lại được những giải quyết hữu hiệu. Còn Roma nằm trong đế quốc Tây phương (Honorius 395-425, Valentinianus 425-455), ít tinh tường những lắt léo trong các tác phẩm thần học bằng tiếng Hy Lạp của Đông phương. Thêm vào đó, những chi tiết phức tạp trong các vấn đề tranh luận, khiến Roma chỉ có thể can thiệp một cách dè dặt khôn ngoan. Cũng nên lưu ý là Roma có nhiều liên hệ với Alexandria hơn là với Constantinopoli, trong khi nhiều giám mục ở đế đô như muốn xóa bỏ quyền thừa kế thiêng liêng của “Roma đệ nhất “.

Đó là đại cương khung cảnh chính trị và tinh thần khi xảy ra những vụ tranh luận thần học quanh vấn đề Ngôi Hai Nhập thể.

Giám mục thành Constantinopoli bấy giờ là Nestorius (380- 440) người Syria, một nhà hùng biện đầy nhiệt huyết, đã từng chống trả các bè Arius, Novatianus và Macedonius, nhưng lại quá tự tin và quá cứng rắn, đến độ làm mất cả tình thương đối với các nhóm ly khai. Ông chủ trương chỉ nên gọi Đức Trinh Nữ Maria là Mẹ Chúa Kitô chứ không phải là Mẹ Thiên Chúa. Theo ông, Chúa Kitô (sinh bởi đức Maria) chỉ là một người được phúc tiền định mặc Thiên tính trở nên “Đền thờ” của Ngôi Lời. Nh­ư vậy, Nestorius phân tách Ngôi Lời ra khỏi Chúa Kitô, phân tách Ngôi Hai Nhập thể thành hai Ngôi vị riêng biệt, được lồng vào trong nhau. [21]

Thánh Cyrillô, giáo chủ thành Alexandria, đã báo cáo sự việc lên hoàng đế Theodosius II. Đức Thánh Cha Celestin (422-432) càng nhận được phúc trình, ngài đe kết án vạ tuyệt thông cho Nestorius (430). Để giải quyết vấn đề, hoàng đế yêu cầu triệu tập đại Công đồng. Thời gian và địa điểm được ấn định vào tháng 6 năm 431 tại Epheso, và thánh Cyrillô được Roma trao cho quyền chủ tọa. Tới kỳ hạn, các nghị phụ thành Antiokia và xứ Syria (về phe với Nestorius) tới trễ, không rõ vì có tính toán hay do hoàn cảnh xảy đến bất ngờ. Nhưng giáo chủ thành Alexandria cứ đốc thúc khai mạc Công đồng với sự tham dự cửa 160 giám mục Ai Cập, Palestina và Tiểu Á. Chỉ sau một ngày tranh luận, Công đồng tuyên bố cất chức Nestorius (vắng mặt), kèm theo 12 đề án tuyệt không (anathématisme) của thánh Cyrillô. Ngày đó là ngày 22.6.431. Đồng thời các nghị phụ công nhận từ ngữ Theotokos (Mẹ Thiên Chúa) là chính đáng.

Cất chức Nestorius tức là đánh đổ luôn lạc thuyết của ông. Với 12 đề án vạ tuyệt thông, thánh Cyrillô nêu rõ mầu nhiệm Ngôi Hai Nhập thể theo truyền thống của học viện Alexandria. Chính đêm 22 tháng 6 đó, toàn thể giáo dân Epheso chào mừng Công đồng bằng một cuộc rước đèn vĩ đại, tung hô Mẹ Thiên Chúa: “Thánh Maria, Đức Mẹ Chúa Trời, cầu cho chúng con là kẻ có tội”. Kinh đó dã được soạn ra trong dịp này, và đức Thánh Cha Celestin chấp nhận. Ở Đông phương cũng nh­ư Tây phương, lòng đạo của dân chúng trở nên sốt sắng hơn do sự tôn sùng Đức Trinh Nữ rất thánh: văn chương, nghệ thuật và các lễ nghi đều đượm mầu lối tôn sùng này. [22]

Hành động của các nghị phụ bị coi là quá vội vàng, đến độ các đại diện của Roma không kịp tới, tuy các vị này đến sau đã chấp nhận công việc của Công đồng. Riêng các nghị phụ xứ Syria khi tới nơi đã phản đối việc cách chức Nestorius. Không phải vì các ông muốn bênh vực đạo lý của Nestorius, nhưng muốn có một giải pháp ôn hòa và tốt đẹp hơn. Đàng khác, các ông phủ nhận lối trình bày của thánh Cyrillô, cho rằng có những từ ngữ quá đáng hoặc không chỉnh. Công đồng Epheso được triệu tập với mục đích làm dịu lòng người và đem lại sự đoàn kết, thì lại suýt gây ra cuộc đổ vỡ. Phải mất 20 tháng hòa giải mới đạt được sự thỏa thuận giữa các giám mục Syria và các vị ở Ai Cập, giữa Gioan thành Antiokia và Cyrillô thành Alexandria, và một công thức được nhìn nhận nh­ư sau: Chúa Kitô đồng bản tính với đức Chúa Cha về thiên tính và đồng bản tính với chúng ta về nhân tính: bởi vì có sự hiệp nhất của hai bản tính”[23] Bản án tuyên phạt Nestorius cũng được các giám mục xứ Syria đồng ý, sau khi nghe đương sự tự bào chữa.[24]

2. Giáo thuyết Eutkykes và đại Công đồng Calcedonia (451)

Đến đây, vấn đề tín lý Ngôi Hai Nhập thể tưởng đã ổn thỏa, chỉ còn đợi tình hình lắng dịu dần. Ai dè, trong thời hậu Công đồng, một số người đã dựa vào nhãn hiệu giáo lý Epheso và lạm dụng những luận đề của thánh Cyrillô (? 444), để chống lại Nestorius, đi đến một sai lầm cực đoan, là chủ trương Ngôi Lời kết hiệp chặt chẽ với nhân tính, đến độ chỉ còn một bản tính duy nhất, tức Thiên tính.

Người chủ xướng giáo thuyết này là Eutykes (378-454), một đan viện phụ ở Constantinopoli, đối thủ của Nestorius; song người lãnh đạo lại là Dioscorus (? 454), giáo chủ Alexadria. Ban đầu chỉ là một cao trào nhằm tiêu diệt mọi vết tích của Nestorius, bằng việc cách chức nhiều giám mục xứ Syria có cảm tình với người đã bị Công đồng Epheso lên án. Nhưng đến khi Eutykes bị thánh Flavian, giám mục Constantinopoli, phạt vạ tuyệt thông, vạ này đến sau được thánh Giáo hoàng Leô (440-461) y nhận, khiến vấn đề trở thành lớn. Hoàng đế Theodosius II và Dioscorus bênh Eutykes ra mặt. Eutykes cũng nại sang Tòa thánh.

Năm 449, một công đồng họp tại Epheso, Dioscorus ngồi ghế chủ toạ, có nhiều binh sĩ canh gác. Ba đại diện Roma cũng đến, đem theo bức th­ư của đức Thánh Cha Leô, nhưng Dioscorus không cho đọc bức thư đó. Ông còn yêu cầu giám mục Eusebius thành Dorylea (Phrygia) người đứng đắn tố cáo Eutykes, phải ra khỏi công đồng, viện lẽ nguyên cáo không được ngồi tòa xét xử. Tại công đồng, Eutykes tự do bào chữa và chỉ phải ký nhận bản Tuyên xưng đức tin Nicea; sau đó ông được tha vạ, còn Eusebius bị truất chức và đi đày. Để thi hành những phán quyết của công đồng, Dioscorus dùng binh sĩ đàn áp các giám mục chống đối: “Đánh chết các kẻ phân biệt hai bản tính!" Thánh Flavian bị đánh đập tới chết. Tại Roma liền sau đó một công đồng được đức Thánh Cha triệu tập luận phi công đồng Epheso 449, mà lịch sử gọi là “Mẻ cướp Epheso” (Latrocinium Ephesinum). [25] Dioscorus làm chủ tình thế, lạc thuyết Eutykes được công khai tuyên truyền, và lấy tên là Monophysism (bè Một Bản tính).

Cái chết của Theodosius II vào năm sau đã chấm dứt ảnh hưởng và thế lực của giáo chủ thành Alexandria. Marcianus (450-457), vị hoàng đế thứ nhất được Giáo hội tấn phong, cùng với hoàng hậu Pulkeria, quyết tái lập hòa bình tôn giáo và giao hảo với Roma. Năm 451, một đại Công đồng nữa được họp tại Nicea. Roma cử 5 đại diện: 3 giám mục và 2 linh mục, mang theo th­ư của thánh Giáo hoàng Leô. Dioscorus cũng đến và tin tưởng sẽ lấy phần thắng một phen nữa. Nhưng hoàn cảnh không còn nh­ư ở Epheso năm 449, vì thế khi ông làm một việc “động trời” là đề nghị kết án tuyệt thông đức Thánh Cha Leô, đã chẳng được ai hưởng ứng. Một tháng sau, Công đồng di chuyển sang thành Calcedonia. Một trong những việc thứ nhất của Công đồng là xét lại “Mẻ cướp Epheso”: Dioscorus bị tố là lộng hành, bị cách chức và đi đày.

Sang phần giáo lý, bản Tuyên xưng đức tin Nicea và bức th­ư đức Leô được đem ra đọc. Với lối hành văn sáng sủa, khúc chiết, vị Đại diện Chúa Kitô viết: “Chúng tôi tuyên xưng có một Chúa Giêsu Kitô, Con một Thiên Chúa, Đấng chúng tôi nhìn nhận có hai bản tính: Thiên tính và Nhân tính mà giữa hai bản tính này không hề có sự lẫn lộn, biến đổi, phân chia hay lìa nhau (in duabus naturis inconfuse, immutabiliter, indivise, inseparabiliter agnoscendum). Sự khác biệt giữa hai bản tính không hề một đi bởi sự kết hiệp, trái lại, các đức tính của mỗi bản tính này còn y nguyên trong một Ngôi vị duy nhất”. Hai bản văn vừa đọc xong, toàn thể các nghị phụ đồng thanh hô: “Đó là đức tin của các tông đồ. Chúng tôi đều tin như vậy, Pherô đã nói qua môi miệng Leô” (Petrus locutus est per Leonem). Ở đây cũng được nhắc đến câu nói bất hủ của thánh Âutinh: “Roma một khi đã lên tiếng, vấn đề được coi là đã giải quyết” (Roma locuta est, quaestio soluta est).

Nhưng Giáo hội không bao giờ hết kẻ chống đối. Có những người đứng lên chống Calcedonia cũng nh­ư trước kia người ta chống Nicea. Nhiều giám mục Hy Lạp, Syria, Ai Cập không chịu ký nhận công thức do Công đồng Calcedonia đã soạn theo tinh thần thánh Leô: “Chúng tôi đồng thanh dạy rằng: Ngôi Con, tức Đấng Giêsu Kitô Chúa chúng ta, có trọn vẹn Thiên tính và trọn vẹn nhân tính, là Thiên Chúa thật và là người thật, đồng bản tính với Đức Chúa Cha về thiên tính và đồng bản tính với chúng ta về nhân tính; sinh bởi Đức Chúa Cha từ trước vô cùng về Thiên tính và, về nhân tính đã sinh ra trong thời gian qua vì chúng ta bởi Trinh Nữ Maria Mẹ Thiên Chúa, cùng là một Đấng Kitô, Ngôi Con, Chúa chúng ta, được sinh ra với hai bản tính, không lẫn lộn, không biến đổi, không phân chia, không lìa nhau... trong một Ngôi vị duy nhất”. [26] Không phải giáo thuyết của Eutykes đã thắng, nhưng vì các giám mục này cho rằng: nếu chấp nhận công thức của Calcedonia; tức là đi ngược với Công đồng Epheso (431), và nhượng bộ Nestorius; nhất là không thể dung hòa được với giáo lý của thánh Cyrillô.

Giáo hội Alexandria, vì luôn theo sát vị giáo chủ của mình đã vùng dậy công khai chống cả giáo quyền lẫn chính quyền. Đó là bè phái của giáo chủ Timotheus Aelurius (477), người kế vị Dioscorus, nó kéo dài gần nửa thế kỷ với các giáo chủ nối tiếp. Cả ở Syria và Palestina nữa, phần đông các giám mục không còn giấu được sự bất mãn đối với giáo lý Calcedonia. Các đan sĩ, những người có nhiều ảnh hưởng trong quần chúng, kéo nhau từng loạt theo bè Monophysism, làm giám mục Acacius thành Constantinopoli nghiêng theo.

Cũng nên biết rằng những tranh chấp này thực ra ở tại sự bất đồng về danh từ hơn là tại mâu thuẫn về giáo lý. Bè Monophysisme chỉ muốn nhấn mạnh vào sự hiệp nhất và đơn nhất nơi Chúa Kitô, vì theo họ, nếu phân chia hai bản tính sẽ làm giảm tác động Thiên Chúa trong công cuộc cứu thế. Trong khi đó, Roma không thể nào chịu để người ta bỏ một công thức đã đ­ược long trọng công bố tại Calcedonia, tức giáo lý của thánh Giáo hoàng Leô. Chiếu chỉ Henotikos (484) của hoàng đế Zenon (474-491) nhằm dung hòa hai bên, bằng một công thức “trung lập” làm ngơ đi đạo lý của đức Leô và Calcedonia, đã bị Đức Thánh Cha Felix III (483-492) phản đối và chính thức lên án.[27] Tiếp đến là sự đổ vỡ giữa Roma và Constantinopoli do Giám mục Acacius gây ra, nó kéo dài gần 35 năm từ 484 đến hết triều Anastasius (491-518). Khi hoàng đế Justinus (518-527) lên cầm quyền, ra lệnh phải trở lại giáo lý của Calcedonia thì đó chỉ là hành động của thế quyền, không ảnh hưởng gì tới tâm trạng chống đối Roma nơi hàng giáo sĩ Đông Phương.

Trong các cuộc tranh luận giằng giai này, mỗi phe đều dựa vào thế giá một nhân vật nổi tiếng để bênh vực cho lập trường của mình. Phe Nestonus dựa vào Theodorus Mopsuest, một nhà thần học nổi tiếng và là bạn thân của Nestorius, phe Monophysism cậy có thánh Cyrillô, còn những ai bênh vực Công đồng Calcedonia thì lấy thánh Leô làm đầu. Viện lẽ bảo vệ đạo lý, người ta đã vô tình chia cắt Hội thánh Chúa thành từng khu vực đối lập nhau, tùy theo mỗi quan điểm giáo lý. Ở Tây phương, các Man dân (trừ dân Franc) đều theo Arius. Bên Đông phương, giáo thuyết Nicea và Calcedonia chỉ còn đứng vững ở Hy lạp, Balkan và Tiểu Á, nhưng lại chỉ liên lạc với Roma một cách lỏng lẻo. Ai Cập biến dần thành Giáo hội quốc gia tự trị, kình địch với Constantinopoli. Palestina và Syria thì theo bè Monophysism cũng một kiểu cách nh­ư Ai Cập; giáo đoàn Edessa xưa kia nổi tiếng với thánh Ephrem (306-373) nay cũng thế, rồi xứ Armenia cũng vậy.[28] Ở Persia, những người Kitô hữu có thế lực lại theo bè Nestorius để phân biệt mình với Byzantin.[29] Quyền tối thượng của giáo hoàng Roma, vì được người ta đồng hóa với tư thế của đế quốc, nay đế quốc Tây phương sụp đổ (476), người ta cũng giảm bớt lòng tin tưởng vào Tòa Pherô. [30] Đó là khung cảnh bi đát của Kitô giáo đầu thế kỷ VI.

3. Bàn tay “nghĩa hiệp” tai hại của hoàng đế Justinianus (527-565)

Là một võ tướng, một nhà lập pháp, một tay kiến thiết thời danh, Justinianius có tham vọng trở thành lãnh tụ hữu hình của Hội thánh. [31] Trước tình trạng chia rẽ của Kitô giáo, ông quyết đóng vai trò trọng tài. Nhưng sự can thiệp của ông hoàng “say sưa” thần học này chỉ làm xáo trộn thêm trong Giáo hội, và hãm hại quyền thiêng liêng của Giáo hoàng một cách rất nguy hiểm. Thêm vào đó, hoàng hậu Theodora, gốc xứ Syria, là người có cảm tình với bè Monophysisme. Cũng thời gian này, đức Giáo hoàng Agapitô (535-536) bị Theodatus vua Ostrogoth nước Ý làm áp lực, đã phải đích thân sang Constantinopoli yêu cầu Justinianius đừng đem quân đánh ông ta. Nhưng vì quân sĩ của Đông phương đã sẵn sàng lên đường, nên việc can thiệp của đức Thánh Cha không thành. Nhân dịp này, ngài ở lại Constantinopoli giải quyết một số vấn đề tôn giáo, và từ trần tại đây.

Thấy Monophysism chống Calcedonia vì cho rằng Công đồng này đã nhượng bộ Nestorius, Justinianus liền muốn cứu nguy cho Công đồng bằng một giải pháp mà ông cho là “phi phàm”, bắt ép Roma phạt vạ tuyệt thông ba nhà thần học quá cố: Theodorus thành Mopsuest (430), Theodoret thành Cyro (457), Ibas thành Edessa (449), có khuynh hướng Nestorius. Đó là vấn đề “Ba Đoạn” (Tria Capitula), danh từ của Justinianius khi ông tuyên bố về ba tác phẩm của những nhà thần học nói trên. Với sự đồng ý của đức Thánh Cha Vigiliô (538-555), Justinianius triệu tập Công đồng tại Constantninopoli năm 553, để tỏ thái độ về vấn đề “Ba Đoạn”. [32]

Đức Thánh Cha từ Roma sang Constantinopoli, nhưng để tránh áp lực của các nghị phụ phần đông là Hy Lạp, ngài bỏ trốn sang thành Calcedonia, nhất là vì ngài quyết không chống lại việc luận phi “Ba Đoạn”, sợ rằng làm nh­ư thế sẽ mắc mưu bè Monophysism. [33] Dù không có mặt đức Thánh Cha, giáo chủ Eutykius cứ cho khai mạc Công đồng với sự tham dự của 164 giám mục. Công đồng lên án “Ba Đoạn”, tuy nhiên không hề có một lời chê Cồng đồng Calcedonia. Để bản án được vị Đại diện Chúa Kitô phê chuẩn và Công đồng được liệt vào hàng đại Công đồng, nhà vua cho dùng áp lực bắt đức Thánh Cha Vigiliô phải ký nhận. Bị mắc m­ưu, bị cô lập và áp bức, đức Thánh Cha đã nhượng bộ. Sau đó ngài trở về Roma, nhưng đến thành Syracusa thì qua đời. [34] Hành động độc đoán của Justinianius không giải quyết được gì hết: bè Monophysism vẫn tức tối vì Công đồng cũng như đức Thánh Cha không hề có một “lời phê phán Calcedonia; trái lại, còn làm cho bên Công giáo bất mãn vì thái độ chuyên quyền tôn giáo của đức Giáo hoàng Vigiliô. Các giám mục Phi châu, Bắc Ý, Illyria đả kích hành động của Justinianius, chê trách đức Thánh Cha và người kế vị, đức Pelagiô I (555-561). Hai địa phận Milan và Aquilea chống đối ngôi Giáo hoàng và đại Công đồng thứ năm này trên nửa thế kỷ.

Bàn tay “nghĩa hiệp” như thế của Justinianius thật rõ tai hại. Ông khua tay quá mạnh vào lãnh vực tôn giáo, khiến ngôi Giáo hoàng bị áp đảo, gây chia rẽ Giáo hội Tây phương. Tuy nhiên, xét về khía cạnh khác, ông là một hoàng đế “ân nhân” của Hội thánh, với những đại thánh đường nguy nga, đặc biệt nhất là Đền thờ Đấng Khôn ngoan (Sainte-Sophie 532-537), sự phát triển nghệ thuật kiến trúc Byzantin và đồ khảm gián sắc (mosaique).